جهانی شدن، خاورمیانه و انگاره های آن

نویسنده: سمانه مدحی، دانشجوی ارشد روابط بین الملل دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: جهانی شدن، اصطلاحی است که از اواسط دهه 1980 متداول شده و به معنی فروریختن مرزها و فراتر رفتن از آن در سطح جهانی در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و  اجتماعی.... که فرآیند آن دگرگون شدن ساختارهای محلی به جهانی است. فرایند جهانی شدن، ابعاد و دامنه آن آنقدر وسیع و گسترده است که تمام شئون زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است، تا جایی که برخی از صاحب نظران آن را به عنوان بزرگترین رخداد تاریخ بشری یاد کرده اند. به طوریکه چند دهه گذشته در پرتو توسعه انقلاب ارتباطات الکترونیکی، مفهوم فاصله و فضا به گونه ای غیرقابل تصور در هم ریخته است. جهانی شدن به شکل امروزین آن از زمان فروپاشی کمونیسم و نظام دوقطبی و پایان جنگ سرد عینیت یافته است. در واقع جهانی شدن به فرآیندی اطلاق می‌شود که طی آن جریان آزاد اندیشه، انسان، کالا، خدمات، و سرمایه در دنیا میسر و محقق شود.

همانطور که اشاره شد جهانی شدن در همه عرصه¬ها ظهور پیدا کرده و البته در خصوص شدت و ضعف این ظهور و بروز در بین صاحبن نظران این عرصه اختلافاتی وجود دارد که بحث آن مفصل است. 

اما بحث اصلی ما در این یادداشت بررسی بُعد اقتصادی جهانی شدن و تاثیرگذاری آن بر منطقه خاورمیانه و همچنین بُعد فرهنگی آن در خصوص این منطقه است.

رشد اقتصادی کشورهای عربی در این دهه پیش رو بسیار به چشم می¬خورد به حدی که بسیاری از کشورهای عربی خود را به چرخه اقتصادی جهانی پیوند زده و توانسته¬اند خود را جزء لاینفک این چرخه قرار دهند.

برای مثال به چند کشور اشاره خواهیم کرد که روند جهانی شدن اقتصادی را پذیرفته و در راستای آن تلاش¬های بسیاری انجام داده است.

عربستان با تولید ناخالص داخلی 1.11 تریلیون دلار رتبه 17 در میان بزرگترین اقتصادهای جهان در سال 2022 را به دست آورد. به گزارش «الخلیج آنلاین» طبق آمار صندوق بین المللی پول و آمار رسمی عربستان، اقتصاد عربستان در میان اقتصادهای جهان از رتبه 20 در سال 2020 با 3 پله صعود به رتبه 17 در سال 2022 و بالاتر از هلند، سوئیس و ترکیه قرار گرفت. رتبه اقتصاد عربستان در میان کشورهای گروه 20 در مقایسه با سال 2020 نیز با 2 پله صعود به جایگاه 16 در سال 2022 رسید. سهم اقتصاد عربستان از اقتصاد جهان در سال 2022  که معادل 100 تریلیون و 220 میلیارد دلار بوده، 1.1 درصد است که نسبت به سال پیش از آن 0.2 درصد رشد داشته است. این رشد اقتصاد در عربستان با عبور تولید ناخالص داخلی این کشور از یک تریلیون دلار برای اولین بار در تاریخ است که حتی از پیش بینی های وزارت دارایی این کشور نیز فراتر رفت و به یک تریلیون و 55 میلیارد دلار در سال 2022 رسید.این عدد در سال 2021 معادل 833 میلیارد و 600 میلیون دلار بوده که در سال 2022 در سایه موفقیت برنامه متنوع سازی اقتصاد و رشد بخش های نفتی و غیرنفتی، با رشد 33 درصدی روبرو بوده است. سه شنبه گذشته صندوق بین المللی پول، پیش بینی خود برای رشد اقتصاد عربستان طی سال های 2023 و 2024 را معادل 3.1 درصد اعلام کرد. این صندوق در ماه ژانویه گذشته نیز رشد اقتصادی عربستان برای سال های جاری و آینده را نیم درصد اعلام کرده بود.

عربستان سعودی - تولید ناخالص داخلی1968-2022 اطلاعات | 2023-2024 پیش بینی

امارات متحده عربی یکی از اعضای اتحادیه کشورهای عربی (اتحادیه عرب) و شورای همکاری خلیج فارس  است. کشور امارات متحده عربی یک کشور در حال توسعه با درآمد بالاست. امارات متحده عربی یکی از توسعه یافته ترین کشورهای آسیای غربی است. سه نوع کالایی که بیشترین میزان صادرات کشور امارات متحده عربی را تشکیل میدهند عبارتند از نفت و سوخت های معدنی، سنگ های قیمتی و فلزات، و ماشین آلات الکتریکی. اگر بخواهیم مهمترین صنایع کشور امارات متحده عربی را نام ببریم می توان به نفت و پتروشیمی؛ صید ماهی؛ آلومینیوم و سیمان اشاره کرد.  بیشترین واردات امارات متحده عربی طلا، تجهیزات رسانه ای، نفت پالایش شده، الماس و خودرو است که بیشتر از چین، هند، ایالات متحده، عربستان سعودی و آلمان وارد می شود.

بر اساس داده های رسمی بانک جهانی، ارزش تولید ناخالص داخلی (GDP) در امارات متحده عربی در سال 2020، 358.87 میلیارد دلار بوده است. ارزش تولید ناخالص داخلی امارات متحده عربی 0.27 درصد از اقتصاد جهان را تشکیل می دهد.
 

ارزش تولید ناخالص کشور امارات متحده عربی بین سالهای 2012 تا2022  

اما بانک جهانی در گزارش خود اعلام کرد که بر اساس پیش‌بینی‌ها اقتصاد عراق در سال ۲۰۲۲ با رشد ۹.۳ درصدی بالاترین میزان رشد را در میان کشورهای عربی ثبت خواهد کرد و در سال ۲۰۲۳ نیز با حفظ این جایگاه بار دیگر در جایگاه اول قرارخواهد گرفت.

همه این آمار و ارقام از رشد اقتصادی در کشورهای عربی بطور خلاصه حاکی از این است که کشورهای عربی در روند جهانی شدن اقتصاد بسیار خوب تفهیم شده و در راستای ارتقای اقتصادی و بیشتر سهیم شدن در کیک اقتصاد جهانی در حال تلاش و برنامه ریزی هستند.

اما در بحث جهانی شدن فرهنگ میتوان گفت که حتی باوجود گسترش مدرنیته در خاورمیانه و کشورهای سبقت گرفته می توان گفت که تلاش این کشورها مانند عربستان، قطر، امارات و غیره به گونه ای است که مدرنیته را با اسلام پیوند بزنند و درصدد این امر هستند که اسلام را در قالب زبان مدرن به دنیا معرفی کنند.

استوارت هال در خصوص جهانی شدن فرهنگ نظری در این قالب دارد که قومیت ها و محلی ها در مقابل فرهنگ جهانی مقاومت می کنند و سعی دارند تا زمانی که جایگاهی در این روند پیدا نکنند به تقابل خود ادامه دهند. کشورهای خاورمیانه نیز دقیقا به همین شکلی که هال تببین می کند در حال نقش آفرینی هستند؛ آنها در مقابل فرهنگ لیبرال دموکراسی و مدرن تسلیم نشده بلکه درصدد این امر هستند که فرهنگ اسلام را در غالبی مدرن به جهان معرفی کنند و می توان گفت که هویت اسلامی را در راس هویت¬های خود قرار داده¬اند.

با این تفسیر دقیق می توان به این سوال پاسخ داد که چرا عربستان سعودی، قطر و کشورهای دیگر در رشد گروهک های تروریستی و سلفی نقش داشتند؛ می توان گفت فارغ از همه هدف های منطقه ای این کشورها درصدد حفظ آن وجهه اسلامی خود هستند. بهار عربی به تأبیری سیر کشورهای عربی به سوی تموکراتیزه شدن بود اما با دخالت برخی کشورها در این روند و بلافاصله کمک به رشد سلفی گری و گروه های افراطی می توان این امر را یافت که کشورهای منطقه خاورمیانه هر کدام به نحوی در مقابل روند دموکراتیزاسیون و مدرنیزاسیون به معنای غربی مقابله می کنند و از روند جهانی شدن فقط بُعد اقتصادی آن را پذیرفته اند.