کدام الگوی سیاستگذاری خارجی چین؛ پاندای خجالتی یا اژدهای زرد؟

کدام الگوی سیاستگذاری خارجی چین؛ پاندای خجالتی یا اژدهای زرد؟

سیاستگذاری خارجی در عصر اقتصادمحور کنونی از اهمیتی برابر با سیاستگذاری اقتصادی برخوردار است، زیرا پرستیژ و شخصیت یک بازیگر در نظام جهانی را مشخص و نمایش می‌دهد. سیاستگذاری خارجی دارای طیفی فراگیر از پیامدها برای سیاستگذاری عمومی است و سایر حوزه‌های سیاستگذاری، اثرپذیری مستقیمی از سیاستگذاری خارجی دارند.

روند اثرگذاری سیاست خارجی بر سیاستگذاری عمومی و حکمرانی سبب می‌گردد تا سیاستگذاران، اقتدار در سیاست خارجی و روابط بین‌المللی را راز بقای خویش محسوب نموده و خطوط قرمز خاصی را در دیپلماسی خود تعیین نموده و حتی به سوی جنگ نیز هدایت شوند.

اهمیت اقتدار در نظام جهانی و تسلط بر مناسبات و معادلات جهانی که خود مؤلفه‌ای از الگوی سیاستگذاری هژمونیک است، در دو محور قدرت نرم و قدرت سخت و یا ترکیب آنان به نام قدرت هوشمند از سوی بازیگران بزرگ جهانی مورد توجه قرار دارد و بازی بقای هر بازیگر را نیز مشخص می‌سازد.

در چنین شرایطی است که کنش دولت‌ها حتی در قالب یک جمله، یک پیشنهاد، ... و یک سفر دیپلماتیک می‌تواند همسان با تهدید بقای یک بازیگر در نظام بین المللی محسوب شده و دولت مورد تهدید را به واکنش‌هایی حتی سخت و تنش‌آفرین نیز مجبور سازد.

احتمال سفر خانم نانسی پلوسی به جزیره تایوان که چند ماه اخیر محل مناقشه دیپلماتیک میان چین و ایالات متحده بود، سرانجام با انجام سفر که البته دارای جلوه‌هایی از ترس از چین نیز بود، تنش میان دو کشور را در سطح بالایی نمایان ساخته است. اکنون بسیاری تحلیلگران و سیاستمداران منطقه‌ای و جهانی منتظر واکنش سخت دولت چین به سفر نانسی پلوسی هستند.

واکنش چین به این سفر می‌تواند آینده روابط بین الملل و جایگاه چین در نظام جهانی و منطقه‌ای را تعیین نموده، بازی قدرت و بقا در آسیای بزرگ را دگرگون نماید. اینکه چین واکنش خود را در کدام الگوی نمادهای ملی‌اش یعنی خرس پاندا یا اژدهای زرد نشان خواهد داد، پرسشی است که سیاست بین‌المللی و سیاستگذاری خارجی بسیاری بازیگران این سیستم را مشخص و دچار تغییر خواهد نمود.

بنابراین در این مقاله سعی می‌شود سیاستگذاری چین در قالب دو الگوی واکنشی نمادهای چین، الگوی پاندا و الگوی اژدهای زرد به اختصار تشریح گردد:

یکم - الگوی واکنش پاندای چینی: سفر نانسی پلوسی رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به تایوان را می‌توان یک شوک شدید به روابط بین الملل به‌ویژه سیاستگذاری خارجی جمهوری خلق چین دانست که چگونگی پاسخگویی به آن نیاز به بازبینی و بازنگری در سیاستگذاری خارجی چین را ضروری می‌سازد.

سیاستگذاری خارجی چین طی چند دهه گذشته دارای یک زیربنای اقتصادی بود که بر سیاست درهای باز استوار بوده است. در این الگوی راهبردی چین، تعامل، همکاری و دوستی با سایر بازیگران نظام بین‌المللی حتی رقیبان و دشمنان بزرگی مانند روسیه، ژاپن، هند، آمریکا و ... برقرار بوده و تنها یک دولت از این الگوی همکاری استثنا شده بود یعنی تایوان.

این الگوی سیاستگذاری خارجی چین را می‌توان در بستر الگوی پاندا یعنی یکی از نمادهای اصلی چین تعریف نمود. پاندا به عنوان یک گونه خرس خاص که به کشور چین اختصاص داشته و یکی از نمادهای اصلی چین در کارزار نمادها و تصویرهاست، دارای الگویی از رفتارها و کنش‌های خاص است که رفتار سیاسی چین در چند دهه اخیر با آن همسانی دارد.

پاندا دارای برخی ویژگی‌ها و بسترهای رفتاری زیر است:

- خرسی از راسته گوشت‌خواران که تا 98 درصد غذای آن از گیاهان به‌خصوص بامبو است.

- خرسی که به خواب زمستانی نمی‌رود.

- حیوانی خجالتی که سعی دارد در جنگل‌های بامبو مخفی و آرام زندگی کند.

- حیوان مورد علاقه انسان‌ها برای تماشا از پشت میله‌های قفس.

و...

این ویژگی‌های پاندا که نماد اصلی کنونی چین محسوب می‌گردد، با مؤلفه‌های رژیم جمهوری خلق چین نیز همپوشانی دارد.

چین در چند دهه اخیر همواره به عنوان یک قدرت بزرگ اقتصادی در جهان شناخته شده است که تنها بر اقتصاد و رشد اقتصادی تأکید دارد. چین نشان داده است مانند پاندا به خواب زمستانی نمی‌رود، اما تنها در حوزه اقتصادی و تجارت است که هیچ خوابی ندارد و زمانی که همه خوابند، چین در حال تجارت و رشد اقتصادی است.

اغلب بازیگران نظام جهانی و شهروندان جهان دوست دارند تا از الگوی اقتصادی چین برای رشد و رفاه خود بهره ببرند و چین را دوست دارند اما باید مانند پاندا در پشت میله‌ها و استانداردهای دوگانه خاص یعنی مسایل حقوق بشر، ایدئولوژی کمونیستی، ضدیت با غرب و ... محبوس باشد.

چین به عنوان یک ابرقدرت بزرگ منطقه‌ای و قدرت بزرگ جهانی طی چند دهه اخیر به‌خصوص از زمان انتخاب سیاست اصلاحات و درهای باز توسط دنگ شیائوپینگ، الگویی پاندایی انتخاب نموده است که در مسایل اقتصادی بیش‌فعال بوده و هیچ خوابی ندارد اما در حوزه سیاست بین‌المللی خجالتی نشان داده و بیشتر تعامل‌گرا و آرام نشان داده است.

سیاستگذاران ارشد چین که از تهدیدات بزرگ علیه چین آگاه بودند و آینده کشور و رژیم کمونیستی را مانند پانداها در خطر زوال و انقراض می‌دیدند، همان الگوی نجات و حفاظت از پاندا را برای رژیم و حکمرانی چین نیز طراحی نموده و سیاستگذاری خارجی خود را بر اساس رفتار و بستر زندگی پاندا طراحی و اجرایی نمودند.

الگوی پاندای چین، از هر گونه تنش و رفتار خشن با سایر بازیگران خودداری نموده، با مشغول شدن به جذب سرمایه‌های خارجی و خوردن منابع حیاتی جهان ( بامبو برای پاندا)، رفتاری خجالتی و گوشه‌نشینی برای دوری از دشمنان انتخاب نموده و نظاره‌گر بازی بقا و جنگ بقای سایر بازیگران بوده است. با انتخاب چنین الگوی پاندایی بود که اکنون چین به ابرقدرت اقتصاد جهانی بدل شده و یکی از قدرت‌های بزرگ نظام جهانی محسوب می‌گردد. 

دوم - الگوی واکنش اژدهای زرد: حکمرانی چین و سیاستگذاران ارشد این کشور، طی بیش از چهار دهه اخیر با انتخاب سیاست درهای باز از سوی دنگ شیائوپینگ، در الگوی پاندا فرو رفتند تا با تهیه و مصرف منابع قدرت داخلی و جذب منابع خارجی به تقویت خود پرداخته و اقتداری منطقه‌ای و جهانی کسب نمایند. اما در کنار الگوی پاندایی چین، الگویی که بر دیگر حیوان اسطوره‌ای و نماد چین مبارز یعنی " اژدهای زرد " استوار است، در سایه الگوی پاندا پیگیری شده است.

شاخص‌های اژدهای زرد که سایه‌وار در کنار الگوی پاندا دنبال شده است را می‌توان چنین برشمرد:

- اژدها یک حیوان اسطوره‌ای و الهی قلمداد می‌شود که دارای خشم و قدرت برتر است.

- ذهنیت برتری اژدها بر سایر حیوانات اسطوره‌ای و الهی به‌خصوص توان پرواز بر فراز تمام حیوانات.

- ذهنیت جاری بودن خون اژدها در بدن پادشاهان چین.

- اژدها نماد شانس و درستکاری است که با انسان‌های خوب (چین) دوست است.  

- اژدهای زرد نماد اتحاد و همبستگی چین بزرگ است.

- اژدها حامی مردم چین و بخشنده دانش، خرد و امنیت به مردم چین است.

و...

در حالی که بسیاری فرهنگ‌های باستانی شرقی و غربی، اژدها و اژدهایان را نمادی از شر و بدی می‌دانند، در چین این حیوان که بدنش از اعضای مختلف و اصلی سایر حیوانات مانند: مار، ببر، شیر، گاو، ماهی، لاک‌پشت و ... تشکیل شده، نمادی از خیر و خوبی است که محافظ چین متحد، بزرگ، قدرتمند و شهروندان آن می‌باشند.

اژدهای زرد چینی که دارای ارزش‌های الهی دانسته می‌شود در کشوری برساخته شده است که به گفته فرانسیس فوکویاما اندیشمند علوم سیاسی، چین:<< هیچ‌گاه دینی آسمانی نداشت>>1دارای فر ایزدی و جایگاه ارتباطی میان خدایگان و چینی‌ها را برعهده دارد، از قدرت و خشم الهی برای حفاظت از چین برخوردار است.

جمهوری خلق چین طی چند دهه اخیر تلاش داشته است تا مؤلفه‌های رفتاری و انگاره‌های قدرتمندی اژدهای زرد را در پس پرده سیاست نرم و دوست داشتنی الگوی پاندا، پنهان نماید. انگاره‌های خشم، قدرت بی‌همتا و الهی اژدها که از سوی سیاستگذاران چینی برای سیاست درهای باز نامناسب بوده و باید مخفی می‌شدند.

اما به مروز زمان و با قدرت‌یابی چین در اقتصاد جهانی و تبدیل این کشور به ابرقدرت جهانی اقتصاد که توان و نیروی مداخله در سایر حوزه‌های سیاسی، نظامی، فرهنگی و ... را برای حاکمان چینی فراهم نمود، سیاستگذاران چینی برخی مؤلفه‌های الگوی اژدهای زرد را در سیاست‌های خود نمایش دادند.

مؤلفه‌های الگوی اژدهای زرد چین هر چند دارای پوشش اقتصادی و الگوی پاندایی بود، اما نیت و اهداف اژدهای زرد را به خوبی نمایش می‌دادند. مؤلفه‌هایی مانند: طرح بزرگ و جهانی یک کمربند یک جاده، حضور در ائتلاف‌های ضد آمریکایی و تقویت این سازمان‌های جهانی مانند سازمان شانگهای، بریکس و ...، مخالفت آشکار با سیاست‌های جهانی آمریکا در سازمان ملل به‌خصوص در مورد مسایل ایران، روسیه، سوریه و ...، حضور فراگیر در سایر مناطق جهان به‌ویژه آفریقا و حتی آمریکای لاتین، نفوذ و سلطه بر جهان فناوری و تهدید سایبری دشمنان و رقیبان جهانی، تعامل و تجارت تسلیحاتی با کشورهای مختلف جهان به‌خصوص در آسیای جنوب غربی و ... که در قالب الگوی اژدهای زرد قرار می‌گیرند.

الگوی اژدهای زرد، همان الگویی است که بنیان چین متحد بر آن استوار است، زیرا اژدهای زرد با اندام مختلفی که از سایر حیوانات مهم و قدرتمند به امانت گرفته است، نه‌تنها نشانی از وحدت و ائتلاف اجزای سایر حیوانات در شکل‌گیری اژدهای زرد هستند، بلکه نماد و حامی وحدت چین بزرگ از ماکائو، هنگ کنک و ... تا تایوان می‌باشد.

اکنون همگان امید و نگرانی دارند الگوی اژدهای زرد در سیاستگذاری خارجی چین به راهبرد اصلی سیاستگذاران برای حضور در نظام جهانی و تضمین بقای چین بزرگ و قدرتمند بدل گردد.

سوم - ترکیب دو الگوی پاندا و اژدهای زرد: سیاستگذاران ارشد چین طی دو دهه گذشته از سیاست هوشمند ترکیب دو الگوی سیاستگذاری خود یعنی الگوی پاندا و الگوی اژدهای زرد استفاده نموده و موفقیت فراوانی داشته‌اند.

الگوی ترکیبی پاندا و اژدهای زرد که برخی مزایا و جلوه‌های آن را در فیلم‌ها و انیمیشن‌های چینی به‌خصوص مجموعه چندگانه " پاندای کونگ فوکار (Kung Fu Panda)" تولید شده در یک شرکت فیلم‌سازی ایالات متحده آمریکا دیده‌ایم، ترکیبی کارآمد و اثربخش را شکل می‌دهد که پاندای این داستان را به عنوان جنگجوی اژدها معرفی می‌نماید!

ترکیب توان و مؤلفه‌های قدرت پاندا و اژدهای زرد در سیاستگذاری چین طی دو دهه اخیر که بر ترکیب قدرت نرم پاندا و قدرت سخت اژدهای زرد استوار بوده، یک سیاست هوشند کارآمد چینی در نظام جهانی تا قبل از سفر نانسی پلوسی به تایوان را نمایش داده بود که اکنون باید منتظر چرخش محور این سیاست هوشمند یا ادامه روند گذشته آن باشیم.

چهارم - ستیز عقاب با کدام نماد و الگو: یکی از مهم‌ترین جلوه‌های سفر خانم نانسی پلوسی صورتی‌پوش به تایوان در تحلیل‌ها را می‌توان به نبرد نمادها و تصورها میان دو نماد اصلی دو کشور چین و ایالات متحده امریکا مشاهده نمود، یعنی نبرد میان اژدهای زرد و عقاب.

چنین تحلیل‌هایی این ایراد اصلی را دارند که تنش کنونی را تنها از چشم‌انداز نمادهای قدرت سخت دو کشور بررسی می‌نمایند، شاید سیاست فریبنده آمریکا در سفر پلوسی به تایوان را بتوان در قالب نماد و الگوی عقاب آمریکایی تحلیل نمود، اما سیاست واکنشی چین را نمی‌توان تنها در قالب نماد و الگوی اژدهای زرد تحلیل نمود، زیرا نماد و الگوی پاندا بخش مهمی از راهبرد چین در مناسبات جهانی و روابط خارجی چین است که خود نیز بر حمایت از سوی اژدهای زرد استوار است.

برای تحلیل سیاستکذاری راهبردی، بستر و چشم‌انداز جهانی تحولات ایجاب می‌کند تصویری کلی از نمادها و افکار عمومی داشته باشیم تا بتوانیم آنها را در قالب یک الگوی مشخص تفسیر نمائیم. بنابراین تحلیل جنگ عقاب و اژدها بدون درنظر گرفتن الگوی پاندای چین را نمی‌توان دارای یک تصویر روشن و کلی از تحولات برشمرد. این ایراد را می‌توان با این گفته اندیشمند بزرگ دانش سیاستگذاری " هارولد لاسول " برطرف نمود که می‌گویند:<< عمومی‌ترین تصویر کلی را چنان باید ساخت که قابل به‌کارگیری برای جامعه جهانی یا هر زمینه سرزمینی یا متکثر در دل ترتیباتی بزرگ‌تر باشد>>2

سیاستگذاری عمومی به‌خصوص سیاستگذاری خارجی عصر کنونی را نمی‌توان بدون توجه به افکار عمومی و نمادهای ملی بازیگران نظام جهانی، تحلیل نمود. نمادهایی از حیوانات خاص و اسطوره‌ای که بر افکار عمومی شهروندان آن بازیگر اثرگذار بوده و ذهنیت شهروندان سایر بازیگران رقیب یا دشمن را نیز مشغول خود می‌سازد.

این نمادها و تصویر حیوانات خاص و اسطوره‌ای برای جلوه‌نمایی پرستیژ و اقتدار بازیگران در نظام جهانی، روابط بین‌المللی و فرآیند جهانی شدن مورد بهره‌برداری بیشتری قرار گرفته و حتی بقای یک حکمرانی یا بازیگر در بازی جهانی بقا را تضمین می‌نماید.

چین ازجمله دارندگان نمادهای حیوانی خاص و اسطوره‌ای است که نماد زنده آن پاندای آرام و خجالتی و نماد برساخته آن نیز اژدهای زرد محسوب می‌گردد. سیاستگذاری خارجی چین نیز دارای مؤلفه‌هایی از خصوصیات و رفتار این دو نماد است.

- پاندای آرام، خجالتی و خوش خوراکی که میل و توان خوردن حجم فراوانی از بامبو یا منابع جهان را دارد.

- اژدهای زرد اسطوره قدرت، وحدت و خوش‌شانسی چین که بر فراز تمام نمادها و حیوانات حتی عقاب آمریکایی به پرواز درآمده و قدرت‌نمایی سخت و ویران کننده‌ای دارد.

به صراحت می‌توان گفت سفر خانم نانسی پلوسی هر چند دارای جلوه‌هایی از یک ترس استراتژیک در سیاستگذاری امریکایی بود به گونه‌ای که این سفر به صورت آشکار تعریف نشده و در نهایت هراس و با چشمانی بسته از ترس صورت گرفت. اما این سفر می‌تواند مؤلفه یک چرخش یا تغییر محور معادلات کنونی و نظم حاکم بر نظام جهانی باشد، چرخشی که بیشتر از سوی چین انتظار می‌رود تا محور سیاستگذاری خارجی این کشور از آرامش پاندایی به خروش اژدهای زرد متمایل نماید.

بر اساس شرایط کنونی جهان به‌ویژه تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و ناتوانی غرب (اروپا و آمریکا) در مقابل روسیه، همگان منتظر تهاجم چین به تایوان به عنوان پیامد سفر نانسی پلوسی هستند. امید به تهاجم چین به تایوان که تاکنون تنها در یک رزمایش نظامی و شلیک موشک‌های بالستیک بر فراز جزیره تایوان جلوه نموده است.

سیاستگذاری خارجی چین را نباید تنها در قالب الگوی اژدهای زرد و پاسخ سخت و خشن چین به رفتار امریکا و تایوان محدود نمود، زیرا تهاجم روسیه به اوکراین نشان داده است که نبرد اصلی در میدان اقتصاد است و فشارهای اقتصادی ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین به‌خصوص بحران انرژی، ائتلاف غربی را به شدت ناتوان و در مرحله زوال ائتلاف و آشوب شهروندان قرار داده است.

سیاست فریبنده و هراسان ایالات متحده آمریکا در سفر انحرافی و نهانی نانسی پلوسی به تایوان، نشان می‌دهد که امریکا در حال ارزیابی توان و اراده سایر بازیگران به‌ویژه قدرت‌های بزرگ رقیب برای تغییر سیاستگذاری خارجی خود می‌باشد. تغییری که بر آشوب‌آفرینی برای رقیبان بزرگ و تضعیف آنان در نظام جهانی به‌خصوص حوزه اقتصادی استوار است.  

شوک سفر ناسی پلوسی به سیاستگذاری خارجی چین، می‌تواند الگوی اژدهای زرد را از سایه الگوی پاندای آرام خارج نماید. پاندای آرام و خجالتی نماد سیاست قدرت و توان تدافعی چین بود اما اژدهای زرد نماد خشم و قدرت تهاجمی چین در نظام جهانی است. این دو الگو به صورت ترکیبی در سیاستگذاری خارجی هوشمندانه چین تاکنون اثربخش بوده‌اند. 

با تمام این شرایط، به نظر می‌آید الگوی اژدهای زرد به الگوی مطلق در سیاستگذاری چین بدل نخواهد شد و حتی در صورت تهاجم چین به تایوان، الگوی پاندایی چین از اثرگذاری بیشتری در نظام جهانی اقتصادمحور برخوردار خواهد بود.

الگوی سیاستگذاری خارجی چین در مقابل رقیبان و دشمنان خود، همچنان همان الگوی ترکیب قدرت نرم پاندا و قدرت سخت اژدهای زرد خواهد بود که به جای برتری مؤلفه‌های نرم پاندایی، مؤلفه‌های سخت و خشن اژدهایی زرد از سایه خارج شده و جلوه‌نمایی بیشتری خواهد داشت.

منابع:

1- فوکویاما، فرانسیس. نظم و زوال سیاسی. ترجمه رحمن قهرمانپور. تهران. روزنه.1397. چاپ دوم. ص 22

2- لاسول، هارولد دی. پیش درآمدی بر علوم سیاستگذاری. ترجمه حمیدرضا ملک محمدی. تهران. امام صادق. 1395. چاپ اول. ص 35