۱۰ چالش خاورمیانه در یک دهه آتی

نویسنده: رضامقاتلی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای (خاورمیانه)

دیپلماسی ایرانی: پس از وقوع تغییرات عمده در سیاق نظام بین الملل و اهمیت یافتن مناطق پس از تغییرات صورت گرفته در نحوه تعاملات و همچنین صف بندی ها در روابط بین الملل و بخصوص از هنگامی که مناطق و منطقه گرایی در سیستم بین الملل مورد اهمیت واقع شدند، تفکرات و استراتژی های کلان در سیستم بین الملل در سطوح منطقه ای نیز رخنه کردند و مفاهیمی مرتبط با محدوده مشخص جغرافیایی _ مناطق_ تبیین و معرفی شدند. در این میان خاورمیانه کماکان از مهم ترین مناطق بر اساس این نگاه در نظام بین الملل شناخته می شود و اگر چه بیان می شود این جغرافیا اهمیت و اثرگذاری سابق خود در روابط بین الملل را دهه های پیش رو دارا نمی باشد اما با نگاهی به تحولات اخیر در روابط بین الملل و نقش خاورمیانه در ایجاد، هدایت و اثرگذاری این روابط، حفظ این جایگاه برای این منطقه به روشنی آشکار و هویدا می شود.

این منطقه همواره شاهد چالش ها و رویدادهای مختلفی بخصوص در دهه های اخیر در خود بوده است که در این نوشتار تلاش خواهد شد 10 چالش مهم تر این منطقه در یک دهه ی پیش رو مورد اشاره قرار گیرد. لازم به اشاره می دانم که ترتیب اشاره به موضوعات نشان از برتری یک موضوع بر دیگری نخواهد بود و صرفاً با هدف بیان اصل مطلب مورد اشاره قرار گرفته است. همچنین یقیناً بیان این موضوعات همه آنچه می تواند باشد نخواهد بود و بسیاری از چالش ها در دل موضوعات مورد اشاره قرار خواهد گرفت یا آنکه کلیت خاورمیانه را بعضاً شامل نخواهد شد.

دموکراسی خواهی ملت ها در خاورمیانه: با تغییرات ایجاد شده در نحوه تمایلات و خواسته های جوامع و ملت ها، امواج مباحث حقوق بشری که نمود آن پیش از این _شاید بعلت گسترش وسایل ارتباطی و قدرت رسانه ای_ بیشتر در کشورهای غربی و اروپایی مقیاس و مبنا برای معرفی به سایر جوامع و کشورها مدنظر قرار می گرفت، به مناطق دیگر و از جمله خاورمیانه نیز رسیده و آنچه در سالهای اخیر حتی منتهی به وقوع جنگ های داخلی در اکثر کشورهای این منطقه شده و یا برخی حکومتها نظیر حکومت سعودی را ناچار به تجدیدنظر و دست زدن به برخی اصلاحات آشکار در ذیل این مبحث _دموکراسی خواهی_ کرده است، کماکان بعنوان یکی از چالش های برتر در این منطقه می تواند رخ بنماید و حتی در نهایت به وقوع رویدادهایی چون حوادث سال 2011 که به ظهور گروه هایی نظیر القاعده و داعش منجر شد، منتهی شود و در حقیقت افراط گرایی نیز می تواند روی دیگر این موضوع قلمداد شود.

موضوع انرژی: اگر چه شاید موضوع انرژی خاورمیانه جایگاه و جذابیت سابق خود را در روابط بین الملل دارا نباشد، اما بی تردید این موضوع کماکان می تواند از چالش های جاری و مطرح در این منطقه باشد که گواه این ادعا را می توان به بروز اختلاف میان دو همپیمان عمده یعنی امارات متحده عربی و عربستان در اوپک بر سر نحوه ی تصمیمات در حوزه انرژی مورد اشاره قرار داد.

قومیت ها در خاورمیانه: اگر عنوان شود در هیچ منطقه ای از مناطق جهان در قرن حاضر موضوع قومیت ها به برجستگی خاورمیانه باعث ایجاد چالش و اختلاف نبوده سخنی دور از واقع نبوده است.  بدون تردید موضوع قومیت ها در دهه های اخیراز عمده ترین دلایل وقوع جنگ ها در خاورمیانه در سال های اخیر بصورت مستقیم یا با واسطه بوده است و توجه به این موضوع خود به تنهایی می تواند اهمیت و نیز نقش این مسئله را در ایجاد چالش های آتی نیز به روشنی هویدا سازد.

انرژی های نو و رقابت های هسته ای: همانگونه که مورد اشاره قرار گرفت شاید به دلیل بی نیازی جوامع غربی به انرژی خاورمیانه بخصوص از سوی ایالات متحده آمریکا، توجه کشورهای خود منطقه نیز به انرژیهای نو بخصوص انرژی هسته ای برای برخورداری از جایگزین ها و کاهش وابستگی به انرژیهای فسیلی در سال های اخیر معطوف شده است و بی تردید در دهه جاری نیز رشد فزاینده ای خواهد داشت؛ بویژه که موضوع هسته ای ایران به دلایلی چند که در فرصت پردازش این یادداشت نخواهد بود کماکان از عمده ترین دلایل گسیل سایر کشورهای منطقه برای روی آوری به این موضوع بوده و خواهد بود و می تواند در ادامه چالش های فراوانی را در خاورمیانه و حتی نظام بین الملل باعث شود.

موضوع آب: این موضوع نیز شاید به ظاهر در شرایط حاضر به صورت ملموس و آشکار تبدیل به یکی از چالش های عمده در این منطقه نشده باشد، اما با نگاهی به حوادث اخیر مرتبط با مبحث آب در دو حوزه حکمرانی داخلی و حکمرانی بین حکومت ها به روشنی می توان دریافت که آب از مسائل چالش آفرین در سال های آتی و به یقین یک دهه پیش روی خاورمیانه خواهد بود. رخداد نارضایتی های داخلی نظیر آنچه در خوزستان ایران شاهد آن بودیم و نیز اختلافات ناپیدا اما جاری میان ایران و عراق یا حتی ایران و افغانستان و آنسوتر در شمال آفریقا موضوع سد النهضه میان سه دولت مصر، اتیوپی وسودان از مصادیق بارز چالش زا بودن موضوع آب در ابعاد حکمرانی داخلی و میان حکومت ها حتی حکومت های به ظاهر همراه در خاورمیانه خواهد بود.

تاکید بر امنیت مضیق و غلبه تفکر نظامی گری: بر خلاف آنچه در زمینه ایجاد امنیت موسع که از دهه ابتدایی 1990 میلادی در نظام بین الملل غالب شد و هدف آن امنیت دسته جمعی برای بهره مندی همه کشورهای یک منطقه از مزایای آرامش و ثبات بوده است، در خاورمیانه تاکید بر اولویت امنیت مضیق (منفرد) بر امنیت جمعی و در نتیجه غالب بودن وجود چنین تفکری و به تبع آن استمرار تفکر نظامی گری برای حصول به نتیجه از اساسی ترین چالش های یک دهه ی پیش روی خاورمیانه باقی خواهد ماند مگر آنکه نظیرتلاشهایی که در حال حاضر برای نزدیکی تفکرات امنیت دسته جمعی _از جمله آشتی میان قدرت های اثرگذار منطقه ای نظیر ایران و عربستان_ در جریان است منتهی به حصول نتیجه شود.

بازگشت افراط گرایی به منطقه: تعصبات و افراط گرایی از مهم ترین چالش های همه ی ادوار در خاورمیانه بوده است. فارغ از سیاست های جانبی و موثر در شکل گیری گروه هایی نظیر القاعده و داعش بی تردید تشکیل این گروه ها را باید حاصل افراط گرایی و در واقع بنیادگرایی غیر واقع گرایانه برشمرد. قدرت یابی طالبان در افغانستان که البته خود نیازمند تحلیل ویژه ای چه در رابطه با رویکرد جدید این گروه و چه چگونگی قدرت یابی مجدد آنان است، بیان کننده این واقعیت است که به هر روی افراط گرایی همیشه بعنوان یک تهدید پیش روی خاورمیانه و جوامع مختلف این منطقه قرار دارد و این موضوع کماکان می تواند بعنوان یکی از چالش های دهه ی آتی این منطقه نیز در نظر گرفته شود.

تلاش برای تبدیل شدن به هژمون منطقه ای: رقابت همیشگی میان کشورهای خاورمیانه برای تبدیل شدن به هژمون برتر امری بدیهی است. ایران، عربستان، ترکیه و مصر از جمله کشورهایی هستند که خواسته یا ناخواسته همواره در صدر کشورهای داعیه هژمون منطقه مدنظر بوده اند. استیلا بر کشورهای کوچک تر در منطقه توسط قدرتهای خواهان هژمونی بودن یکی از جلوه های بارز این مدعاست که برای مثال موضوع اختلافی در شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس که در واقع میان قطر از یک سو و کشورهای دیگر به سردمداری عربستانِ مدعی بود قابل ذکراست. در واقع عدم تبعیت قطر از عربستان برای استیلای مطلق این کشور دلیل اصلی این اختلاف داخلی این شورا بود. استمرار وقوع جنگ های نیابتی را هم می توان از پیامدهای این چالش فراروی خاورمیانه در سالهای آتی ذکر نمود.

موضوع فلسطین و اسرائیل: شاید ساده اندیشی باشد اینگونه تحلیل شود که منازعه ای که از سال 1948 آغاز و عنوان "رام نشدنی ترین منازعه" بدان اطلاق شده است را تنها با انعقاد یک پیمان _ابراهام_ حل و فصل شده قلمداد کرد. بدون شک تا مادامیکه تکلیف سکونت و مالکیت در بسیاری از اراضی مورد مناقشه طرفین بصورت بنیادین حل نشود، این مسئله بعنوان یکی از چالش های جاری در کل خاورمیانه باقی خواهد ماند و دهه ی پیش رو نیز از این قاعده و چالش مستثنی نخواهد بود.

حضور همزمان قدرت های فرامنطقه ای: برای چندین دهه ی متمادی، ایالات متحده اصلی ترین قدرت فرامنطقه ای حاضر در خاورمیانه قلمداد شده است و تایید این امرنیز انکار ناپذیر است. با تغییر استراتژی خاورمیانه ای این کشور، حضور قدرت ها در منطقه نیز شرایط جدیدی را شاهد خواهد بود. چین، روسیه و همچنان ایالات متحده از قدرت های فرامنطقه ای حاضر در خاورمیانه در دهه ی پیش رو خواهند بود. چین با هدف استیلای اقتصادی و استراتژی خاصی که برای رسیدن به این منظور در منطقه طراحی کرده است، روسیه با هدف استیلای سیاسی و ایفای نقش پررنگ تر در این منطقه و در نهایت ایالات متحده با هدف حفظ هژمونی، تعهد به حمایت ازاسرائیل و همچنین با توجه به پیمان های طولانی مدت نظامی، امنیتی و سیاسی که با بسیاری از کشورهای منطقه بخصوص شورای همکاری حوزه خلیج فارس منعقد نموده است می توانند چالش ها، فرصت ها و معادلات مختلفی را از تشکیل ائتلاف یا اتحاد تا ایجاد منازعات مختلف پیش روی این منطقه قرار دهند.