رویکرد دیپلماسی دینی و سیاست خارجی در واتیکان

نخستین سفر قریب الوقوع پاپ فرانسیس رهبرکاتولیکهای جهان به عراق بهانه ای شدتا به اندیشه‌ها و رویکرد دیپلماسی دینی وسیاست خارجی دولت شهر واتیکان اشاره ای شود:

شناخت ساختار، کارکرد و عوامل اجرایی کلیسای جهانی کاتولیک (واتیکان ) همواره موردتوجه اندیشمندان وسیاستمداران جهان بوده است. نگاهی کوتاه به تاریخ ۲۰۰۰ ساله مسیحیت نشان میدهد که اربابان کلیسا ازابتدا نقش فعال ومستمری درسیاست‌های جهانی برای خودتعریف کرده اند، این امر ازدوران کنستانتین تابه قدرت رسیدن فاشسیم وعرصه پرمنازعه جهانی قابل رؤیت است.امروزه دیپلماسی واتیکان دردو سطح دوجانبه وچندجانبه پیگیری می‌شود، درسطح دوجانبه بابرقراری ارتباط با دولتها می‌کوشد تا منافع جوامع کاتولیک راتأمین کند، درسطح چندجانبه نیزحضور نمایندگان واتیکان درسازمان‌ها و نهادهای بین المللی منطقه‌ای نقش بسزایی درتصمیم گیری‌های چندجانبه دارد، درواقع واتیکان قلمرو فعالیت خودرا تنها در برقراری روابط با اعضای سیاسی و دولتمردان کشورهای محل مأموریت خود محدود نکرده، بلکه خودرا مسئول ارتباط مستقیم باکلیساهای محلی به نمایندگی از پاپ ، رهبرکلیسای جهانی می داند، واتیکان باقریب ۱۹۸کشورجهان دارای روابط دیپلماتیک ودرکشورهایی که روابط سیاسی ودیپلماتیک با آنها ندارد دارای نماینده رسولی است، این افرادنمایندگی پاپ درکلیساهای محل راعهده دار هستند. واتیکان مدعی است که ترجیح می‌دهد مأموریت نظارتی داشته باشد تابتواند مستقل تصمیم بگیرد و باقدرت‌های سیاسی مواجه نشود، زیرا درآن صورت باجبهه گرفتن درکنار یک دولت علیه دولت دیگر مجبوربه موضعگیری خواهدشد، براین اساس مقامات کلیسا ونمایندگان پاپ در کشورهای مختلف که رنگین کمانی از نژادها وملیت‌های مختلف محسوب می‌شوند تنها به عنوان ناظر عمل میکنند وصرفا اعلام نظرات وعقایداصلاحی خودرا عهده دارمی‌شوند، واتیکان درسازمان‌های بین المللی نیز معمولا در رأی گیری شرکت ندارد وحتی به رغم پرداختن حق عضویت کامل درسازمان ملل متحد فقط به عنوان عضوناظرحضورفعال دارد و با تحفظ از دادن رأی به نوعی احساس استقلال می‌کند. طی دهه اخیر خصوصا درجریان مسائل و بحران‌هایی مانند پرونده هسته ای ایران، تحولات عراق، بحران سوریه ،صلح اعراب واسراییل، واتیکان کوشیده است تا از درگیری مستقیم و جبهه گیری به نفع یکی از طرف‌های درگیر خودداری کند وتنها به بیان اصول کلی مانند تلاش برای حفظ صلح جهانی، کمک به حفظ جان انسانها وارائه کمکهای انساندوستانه خود را محدود کند، البته مهمترین اولویت واتیکان درمسائل منطقه‌ای وبین المللی حفظ حقوق و جایگاه برتر مسیحیان است، این رویکرد در مهمترین منازعات منطقه ای کنونی بویژه درعراق، سوریه ولبنان به خوبی دیده می‌شود ، هرچند در دوران استقرار پاپ فرانسیس واتیکان کوشیده است تا نقش یک بازیگر بین المللی را عهده دار شود ولی این ورود تازمانی است که به مقر مقدس اتهام دخالت در مسایل سیاسی زده نشود وبه عبارتی واتیکان می‌کوشد تا بازبان دیپلماسی دینی ومذهب مطالبات خودرا یعنی دستیابی به حقوق مسیحیان وایفای نقش بین المللی را تامین کند. در مجموع نوع نگاه ورویکرد پاپ فرانسیس به چالش‌های مهم منطقه‌ای و بین‌المللی ازپاپ سابق بندیکت ۱۶ تفاوت اساسی دارد صرف نظر ازساده زیستی پاپ فرانسیس، مهمترین ویژگی او نسبت به پاپ قبلی این است که فرانسیس بیش از آنکه یک تئوریسین والهی دان باشد یک کشیش مردمی محسوب می‌شود، در مقابل بندیکت قبل از مقام پاپی به عنوان رئیس مجمع پاپی دکترین ایمان ویک نظریه پرداز ازسوی پاپ ژان پل دوم منصوب شده بود و بیش ازآنکه با مشکلات دنیا وچالشهای بین المللی آشناباشد بیشتر دغدغه نظری والهیاتی داشت، اما پاپ فرانسیس به دنبال نقش آفرینی ملموس‌تر و محسوس تری درمواجهه با بحرانهایی ازنوع بحران عراق و سوریه است، از این منظر می‌توان شرایط حاضررا آغاز فصل نوینی درسیاست خارجی واتیکان توصیف نمود که شاخصه اصلی آن برون رفت ازشکل سنتی کلیسا به سطحی از دیپلماسی دینی مؤثر و فعال درقبال مسأله مهم منطقه ای و بین المللی به شرح زیراست.

۱-پرونده هسته‌ای ایران:

واتیکان ازابتدا به طور کلی ازورود به پرونده هسته‌ای ایران اجتناب می‌کرد، این جانب در ملاقات با مقامات عالی و وزیرخارجه وقت به طور مشروح موضوع هسته‌ای ایران و نگرانی‌های حاصل از مخالفت غرب با اشاره به فتوای حرمت و عدم به کارگیری سلاح هسته ای توسط مقام معظم رهبری رامستندا با آنان مطرح کردم و تنها برای اولین بار بود که پاپ در آغاز مراسم سال نومسیحی ۲۰۱۵ در دیدار با سفرای خارجی با اشاره به پرونده هسته‌ای کشورمان ابراز امیدواری کرد که این پرونده به گونه‌ای که ضامن منافع طرفین باشد باید حل وفصل گردد، درپی توافق هسته‌ای وین در تیرماه سال ۹۴، سخنگوی واتیکان ، وزیرخارجه و پاپ فرانسیس از این توافق تاریخی استقبال وخواستار تعمیم آن به سایرحوزه شدند.

۲-تحولات عراق:

باتوجه به اهمیت خاورمیانه و تحولات پیچیده عراق این موضوع مسأله ای نبود که واتیکان بابی خیالی از کنار آن بگذرد، پاپ در تماس ودیدار با رهبر کلدانی‌های عراق اقدام به معرفی نماینده ویژه خود درعراق بمنظور رسیدگی به حال مسیحیان نمود، مقامات واتیکان بارها خواستار اعلام موضع واحد جهان اسلام علیه داعش شدند و عراق بدلیل داشتن جمعیت مسیحی از اهمیت فوق العاده ای برای کلیسای کاتولیک برخوردار است، واتیکان به خروج ازمسیحیان ازخاورمیانه وبخصوص عراق بسیار نگران وحساس بود، ازاین رو با افتتاح سفارت در اواخرسال ۹۵ اسقف آلبرت اورتگا مارتین از (۲۰۱۹ -۲۰۱۵) مسؤل میز ایران وعراق را به عنوان نماینده ویژه و سفیر در بغداد و اکردیته در امان منصوب کرد.

۳- بحران سوریه:

واتیکان ازورود مستقیم به قضیه سوریه خودداری کرده و تنها خواستار پایان یافتن این بحران خانمانسوز از طریق مسالمت آمیز و با اجماع ملی شد، در سوریه وعراق با احتیاط فراوان تمایلی ازخود برای ادامه درگیری‌های سیاسی نشان نداد، از این رو مطلع بود در صورت اتخاذ هر گونه موضع سیاسی، اعمال فشار بر مسیحیان از سوی تروریست‌های داعش مضاعف و تشدید خواهد شد، لذا سعی کرد زیرکانه و چراغ خاموش برخلاف سیاست و تندروی‌های معمول دولت‌های غربی برای نجات جان مسیحیان به نفع دولت سوریه گام بردارد، در مجموع اهداف واتیکان را در سوریه می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.

- تلاش برای افزایش نفوذ معنوی با بهره مندی از دیپلماسی دینی و نقش فزاینده رهبری کلیسای واتیکان و تاثیرگزاری آن بر تحولات منطقه.

- دل نگرانی از وضعیت مسیحیان درمنطقه خصوصاً کشانده شدن دامنه بحران به کشورهای همجوار.

- ارائه چهره انساندوستانه و صلح دوست ازکلیسای واتیکان به منظور تأثیرگذاری براذهان وافکارعمومی درجهان بویژه با توجه به آسیب‌های وارده طی سال‌های اخیر به وجهه و چهره واتیکان در انظار عمومی.

۴-مسأله فلسطین:

واتیکان استراتژی خود را در قبال موضوع صلح اعراب واسراییل( منازعه فلسطینی واسرائیلی) برچند مبنای ذیل مبتنی ساخته است، یافتن راه حل عادلانه وصلح آمیز برای مناقشه، تشکیل دودولت مستقل فلسطینی واسرائیلی درکنارهم وتضمین یک وضعیت حقوقی بین المللی برای بیت المقدس به عنوان سرزمینی متعلق به سه دین آسمانی اسلام ، مسیحیت و یهود ، گزینه برتر برای واتیکان، قرار گرفتن بیت المقدس در وضعیت حقوقی است که به عنوان یک شهروند بین المللی معرفی گردد ، امری که باتشکیل رژیم اسرائیل وسپس جنگهای اعراب واین رژیم عملا راه بجایی نبرد ولی همواره در ذهن رهبران واتیکان باقی ماند .پاپ فرانسیس ازابومازن رئیس تشکیلات خودگردان فلسطینی بعنوان ” مردصلح و کسی که دست خود را برای یافتن راه حل دراز می کند ” یاد کرده است، درپی تصویب قطعنامه پیشنهادی فلسطین درسال ۹۴ مبنی بر برافراشتن پرچم کشورهای عضو ناظر در سازمان ملل متحد، درجریان سفر پاپ فرانسیس به آمریکا پرچم واتیکان نیزدر مقرسازمان ملل به اهتزاز درآمد .پاپ در مخالفت با سیاست‌های غیرمنطقی ترامپ، بانوشتن کتابی در زمینه ضرورت حفظ محیط زیست و تغییرات اقلیمی آب و هوایی وموضوع مهاجرت، ضمن محکوم کردن حادثه تروریستی شارلی ابدو ، توهین به ادیان آسمانی رانیز محکوم و نسبت به استفاده ابزاری از آزادی بیان برای زیرسؤال بردن ارزشهای سایر ادیان انتقاد نمود.دربخش بعدی به تحولات کلیسا و عملکرد پاپ فرانسیس درمقایسه با پاپ‌های گذشته بویژه پاپ بندیکت ۱۶ پرداخته خواهد شد.

*نویسنده: محمد طاهرربانی، سفیر سابق ایران درواتیکان