نگاهی به فرایند علمی تایید واکسن «اسپوتنیک ‌وی» روسیه/ از کارایی ۹۱.۴ درصد تا خرید توسط ۱۹ کشور در جهان

واکسن «اسپوتنیک وی» کشور روسیه برای مقابله با ویروس کرونا با استقبال ۱۹ کشور جهان مواجه شده و 15 کشور واکسن را خریده که بقیه کشورها درصدد مشارکت در تولید آن هستند. آلمان نیز برای حمایت از این واکسن اعلام آمادگی کرده است.

به گزارش خبرنگار گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس به نقل از نیویورک تایمز، واکسن اسپوتنیک وی که توسط شرکت گامالیای روسیه تولید شده برای استفاده در روسیه و سایر نقاط دنیا تایید شده و دو ماه است تزریق آن آغاز شده است. 

مؤسسه تحقیقاتی گامالیا که این واکسن را تولید کرده، یکی از زیرمجموعه‌های وزارت بهداشت روسیه است. واکسن مذکور علاوه بر اسپوتنیک وی به Gam-Covid-Vac نیز شهرت دارد. گامالیا در دسامبر گذشته اعلام کرد واکسن مذکور دارای ۹۱.۴ درصد اثربخشی در برابر ویروس کرونا است. از جمله کشورهایی که این واکسن به طور گسترده در آنها توزیع شده می‌توان به آرژانتین، بلاروس و دیگر کشورها اشاره کرد. مجارستان نیز به‌عنوان اولین کشور عضو اتحادیه اروپا،‌ اخیرا برای دریافت این واکسن با روسیه قرار داد امضا کرده و آلمان نیز اعلام کرده بعد از تایید اداره بهداشت اتحادیه اروپا،‌ برای تولید مشترک واکسن اسپوتنیک و استفاده از آن اقدام خواهد کرد. آنگلا مرکل تأکید کرده این کشور در فرایند دریافت مجوز اتحادیه اروپا به روسیه کمک خواهد کرد.

 آلمان اعلام کرده بعد از تایید اداره بهداشت اتحادیه اروپا،‌ برای تولید مشترک واکسن اسپوتنیک و استفاده از آن اقدام خواهد کرد. آنگلا مرکل تأکید کرده این کشور در فرایند دریافت مجوز اتحادیه اروپا به روسیه کمک خواهد کرد.

واکسن روسی از چه فناوری در ساخت واکسن استفاده کرده است؟

ویروس SARS-CoV-2 مملو از پروتئین‌هایی است که از آنها برای ورود به سلول‌های انسانی استفاده می‌شود. این پروتئین‌ها به هدفی وسوسه‌انگیز برای تولید واکسن‌های ضدکرونا مبدل شده اند. واکسن اسپوتنیک وی مبتنی بر دستورالعمل‌های ژنتیکی ویروس برای ایجاد و تولید پروتئین است. اما بر خلاف واکسن‌های مدرنا و فایزر که دستورالعمل‌های یادشده را در قالب یک رشته آر ان ای ذخیره می‌کنند، واکسن روسی از دو رشته دی ان ای به این منظور استفاده می‌کند.

تولید این واکسن همچنین بر مبنای عملکرد ویروس‌هایی موسوم به آدنوویروس ها صورت گرفته است که عامل سرماخوردگی در بدن انسان هستند. محققان ژن پروتئین ویروس کرونا را به دو نوع ویروس آدنو که Ad26 و Ad5 نام دارند، افزوده اند و با دستکاری آنها حمله به سلول‌های ویروس کرونا برای جلوگیری از تکثیر این سلول‌ها را ممکن کرده‌اند.

بنابراین تولید واکسن اسپوتنیک وی حاصل دهه‌ها تحقیق بر روی واکسن‌های تولیدشده برای مقابله با آدنوویروس هاست. اولین واکسن تولیدشده بدین شیوه در سال ۲۰۲۰ برای مقابله با ویروس ابولا به کار گرفته شد که از خانواده ویروس کرونا است. شرکت جانسون اند جانسون تولید کننده واکسن مذکور بود. واکسن‌های دیگری نیز بر مبنای واکسن‌های مقابله با آدنوویروس ها تولید شده اند که محصول شرکت‌های جانسون اند جانسون و دانشگاه آکسفورد هستند.

تولید واکسن اسپوتنیک وی حاصل دهه‌ها تحقیق بر روی واکسن‌های تولیدشده برای مقابله با آدنوویروس هاست. اولین واکسن تولیدشده بدین شیوه در سال ۲۰۲۰ برای مقابله با ویروس ابولا به کار گرفته شد که از خانواده ویروس کرونا است.

پس از آنکه واکسن اسپوتنیک وی به بازوی فردی تزریق می‌شود، ویروس‌های دستکاری شده آدنو به سلول‌های بدن برخورد کرده و روی پروتئین‌های سطح سلول‌ها قفل می‌شوند. سپس سلول‌های بدن ویروس یادشده را به داخل می کشند. در ادامه ویروس آدنو به محفظه‌ای که دی ان ای سلول‌های بدن در آن ذخیره شده می‌رود و تلاش می‌کند دی ان ای خود را وارد هسته سلول کند. اما آدنو ویروس واکسن اسپوتنیک وی به گونه‌ای دستکاری شده که قادر به تکثیر خود نباشد و تنها پروتئین این ویروس که مشابه با ویروس کرونا است بر روی مولکولی در سلول‌های بدن موسوم به ام آر ان ای کپی می‌شود.

سپس ام‌آر‌ان‌ای از هسته سلول خارج می‌شود و مولکول‌های دیگر سلول توالی آن را بررسی کرده و روند تولید پروتئین‌های ویروس کرونا در بدن آغاز می‌شود. این پروتئین‌ها که به سطح سلول‌های بدن مهاجرت می‌کنند توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی می‌شوند. آدنوویروس های دستکاری شده و موجود در این واکسن همچنین با فعال کردن سیستم‌های هشداردهنده سلول‌های بدن موجب واکنش سیستم ایمنی می‌شوند. در نتیجه سلول‌های بدن علائم هشداردهنده خود را به سلول‌های ایمنی همسایه می‌فرستند تا آنها را فعال کنند. در نهایت سیستم ایمنی بدن واکسن شدیدی به پروتئین‌های ویروس کرونا نشان می‌دهد.

در نتیجه سلول‌های آدنوویروس ها از بین می‌روند و پروتئین‌های ویروس کرونا توسط یکی از سلول‌های ایمنی بدن به نام سلول‌های ارائه دهنده آنتی – ژن محصور می‌شوند. پروتئین‌های مذکور توسط همین سلول‌های ایمنی به سطح سلول‌های بدن منتقل می‌شوند و سایر سلول‌های ایمنی برای مقابله با آنها بسیج می‌شوند.

دیگر سلول‌های ایمنی که سلول‌های بی نام دارند، به پروتئین‌های ویروس کرونا حمله می‌کنند و آنتی بادی‌هایی برای نابودی آنها تولید می‌کنند تا پروتئین‌های مذکور نتوانند به دیگر سلول‌های بدن بچسبند و آنها را آلوده کنند. سلول‌های ارائه دهنده آنتی ژن می‌توانند نوع دیگری از سلول‌های ایمنی بدن به نام سلول‌های قاتل تی را فعال کنند که آنها هم قادر به نابودی سلول‌های آلوده به عفونت ویروس کرونا هستند که پروتئین‌های این ویروس بر روی سطح آنها ظاهر شده باشد.

برای کسب اطمینان از کارآیی این واکسن در اولین دوز آن از ویروس آدنوی نوع Ad26 و در دومین دوز آن از ویروس آدنوی نوع Ad5 استفاده شده است. همچنین مزیت مهم این واکسن آن است که نیازی به نگهداری در دمای پایین ندارد و تنها باید آن را در یخچال‌های عادی نگهداری کرد.

سیر تاریخی تولید و صادرات واکسن کرونای روسیه

شرکت «گامالیا» اولین بار در ژوئن سال ۲۰۲۰ از آزمایش کلینیکی واکسن اسپوتنیک وی که در آن زمان Gam-Covid-Vac نام داشت، خبر داد. سپس در آگوست سال گذشته ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که مقامات بهداشتی و درمانی این کشور کاربرد واکسن مذکور را تأیید کرده‌اند و نام آن به اسپوتنیک وی تغییر کرده است. البته در عمل تست این واکسن در آن زمان به صورت محدود رخ داد تا از کارآیی آن اطمینان حاصل شود. در نهایت نتایح آزمایش محدود این واکسن در چهارم سپتامبر یعنی اوایل شهریور ماه منتشر شد. بر این اساس واکسن اسپوتنیک وی توانسته بود آنتی بادی ویروس کرونا را در بدن انسان تولید کند و عوارض جانبی آن در افراد مورد آزمایش ملایم بود.

مزیت مهم واکسن اسپوتنیک آن است که نیازی به نگهداری در دمای پایین ندارد و تنها باید آن را در یخچال‌های عادی نگهداری کرد.

لذا در هفتم شهریور ماه آزمایش مرحله سوم این واکسن بر روی تعداد گسترده‌ای از داوطلبان در روسیه آغاز شد. در هفدهم اکتبر آزمایش این واکسن بر روی داوطلبان در هند نیز آغاز شد. در ۱۱ نوامبر مقامات روس از شواهدی خبر دادند که نشان می‌داد واکسن یادشده مؤثر است، زیرا از میان تعداد زیاد داوطلبان تزریق واکسن اسپوتنیک وی تنها ۲۰ نفر به کرونا مبتلا شده بودند و بر این اساس کارایی واکسن یادشده ۹۲ درصد اعلام شد.

تزریق واکسن اسپوتنیک از چه زمانی شروع شده است؟

در نوامبر سال ۲۰۲۰ دولت روسیه از واکسیناسیون گسترده در این کشور با استفاده از واکسن اسپوتنیک وی خبر داد. در ماه دسامبر آزمایش انبوه این واکسن بر روی داوطلبان به پایان رسید و کارآیی اسپوتنیک وی مجدداً ۹۱.۴ درصد اعلام شد. همچنین عوارض جانبی این واکسن ملایم دانسته شد. در یازدهم دسامبر شرکت دارویی AstraZeneca که واکسن آن هم با همکاری دانشگاه آکسفورد بر مبنای ویروس آدنو تولید شده، از همکاری با گامالیا برای ترکیب واکسن‌های دو طرف و افزایش میزان کارآیی آنها خبر داد. تا ۲۴ دسامبر سال گذشته تعداد افرادی که واکسن اسپوتنیک وی را در روسیه تزریق کرده بودند به ۳۱ هزار نفر افزایش یافت.

کدام کشورها تا کنون واکسن روسیه را خریداری کرده‌اند؟

در ۲۲ نوامبر سال ۲۰۲۰ بلاروس به اولین کشور در خارج از روسیه مبدل شد که واکسن اسپوتنیک وی را به ثبت رساند. آرژانتین هم یک روز بعد مجوز اضطراری استفاده از واکسن یادشده را صادر کرد. در ۲۴ دسامبر AstraZeneca از انجام مرحله اول ترکیب واکسن‌های اسپوتنیک وی و واکسن مشترک خود و دانشگاه آکسفورد خبر داد.

در ژانویه سال ۲۰۲۱ نیز روند استقبال از واکسن کرونای روسی ادامه یافته است. بر اساس گزارش دویچه وله، بلاروس تا به حال بیش از ۵۲۰ هزار دوز واکسن کرونا را وارد خاک خود کرده و آرژانتین نیز قصد دارد یک برنامه واکسیناسیون گسترده را با واردات واکسن اسپوتنیک وی به مرحله اجرا بگذارد. آلبرتو فرناندز رئیس جمهور آرژانتین هفته قبل واکسن کرونای روسی را تزریق کرد و پس از این کار به خنده و شوخی با کادر درمان پرداخت.

در تاریخ ۲۷ ژانویه شبکه ای بی سی نیوز نیز از تکمیل بخش زیادی از روند تأیید استفاده از واکسن اسپوتنیک وی روسیه در مکزیک در همسایگی ایالات متحده خبر داد. کمیته فنی تشکیل شده در وزارت بهداشت مکزیک با بررسی این واکسن استفاده از آن را تأیید کرده و افزوده که تنها باید برخی جزئیات اندک دیگر را مورد توجه قرار دهد. مکزیک همچنین برخی مقامات ارشد بهداشتی خود را به آرژانتین فرستاده تا اطلاعات بیشتری در مورد روند استفاده از واکسن اسپوتنیک وی در این کشور به دست آورد. رئیس جمهور این کشور نیز به طور مستقیم با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه مذاکره کرده تا روند انتقال واکسن روسی به این کشور تسریع شود. انتظار می‌رود اولین مجموعه از واکسن اسپوتنیک وی هفته آینده وارد مکزیک شود.

به گزارش خبرگزاری تاس، صربستان نیز در جمعه گذشته آخرین محموله از واکسن اسپوتنیک وی را دریافت کرده و قرار است متخصصان روس هفته آینده وارد صربستان شوند تا برای تولید واکسن اسپوتنیک وی در صربستان با این کشور همکاری کنند. دولت صربستان در ۳۱ دسامبر مجوز استفاده از واکسن کرونای روسی را صادر کرد. صربستان مقادیری واکسن کرونا از چین نیز وارد کرده است.

به گزارش بی بی سی، مجارستان دیگر کشور اروپایی است که استفاده از واکسن کرونای روسی را تأیید کرده است. این کشور در اواسط ژانویه از موافقت با واردات واکسن روسی کرونا خبر داد و وزیر خارجه مجارستان نیز برای مذاکرات بیشتر در این زمینه به مسکو سفر کرد. وی به همین علت به چین نیز مسافرت کرد تا یک میلیون دوز واکسن سینوفارم چینی را نیز برای مجارستان خریداری کند.

بر اساس آمار استاتیستا از جمله دیگر کشورهایی که به دنبال سفارش واکسن اسپوتنیک بوده یا قصد دارند تولید آن را در داخل خاک خود آغاز کنند، می‌توان به الجزایر، بولیوی، برزیل، چین، مصر، هند، قزاقستان، نپال، فلسطین، پاراگوئه، کره شمالی، امارات متحده عربی، ازبکستان و ونزوئلا اشاره کرد.