پایبندی ما به سوگند «از دست ندادن هیچ فرصتی برای از دست دادن فرصت ها»

نویسنده: غلامرضا مصدق، استاد دانشگاه و مدیرکل و رئیس سابق سازمان صنایع و معادن استان لرستان 

دیپلماسی ایرانی: نفت در گذشته ای نه چندان دور، عاملی مهم برای کسب درآمد باد آورده برای کشورهای صادرکننده آن بود. حساسیت این کالای سابقاً استراتژیک چنان بود که کم شدن چند ده هزار بشکه ای در صادرات آن منجر به آشوبی بزرگ در بازارهای جهانی می‌شد. دو شوک نفتی ۱۹۷۳ و ۱۹۷۹ به دنیا نشان داد که زهر این مار کبرا چقدر می‌تواند کشنده باشد. تصور تحریم خرید نفت یک کشور صادرکننده به مخلیه هیچ کس خطور نمی کرد، چه رسد به اینکه سومین صادر کننده نفت جهان مورد تحریم حداکثری قرار بگیرد. کشورهای صاحب ذخائر عمده نفتی می توانستند به نسبت قدرتشان در تولید نفت هم امنیت بخرند و هم همواره بر ناکارآمدی های ساختاری سیستم حکمرانی خود سرپوش بگذارند. 

اما در چند سال اخیر ظرفیت تولید بر تقاضا و مصرف پیشی گرفت. روز به روز راندمان تکنولوژی های تولید انرژی های پاک و تجدیدپذیر مثل انرژی بادی و خورشیدی افزایش و بالعکس به همان نسبت هزینه آنها رو به کاهش می گذارد. به لطف تکنولوژی های جدید، تولید نفت از ذخائر عظیم ماسه های نفتی توجیه پذیر شد. آمریکا بزرگ‌ترین مصرف کننده و واردکننده نفت دنیا علاوه بر رسیدن به خودکفایی تبدیل به صادر کننده نفت هم شد. شدت مصرف سوخت های فسیلی با توسعه انواع تکنولوژی‌های نوین لحظه به لحظه رو به کاهش است. ارزش سهام شرکت تازه تاسیس تسلا تولید کننده خودروهای برقی با عمر کمتر از ۱۸ سال از ارزش ۶ شرکت بزرگ، تویوتا، فولکس، BMW، بنز، جنرال موتورز و فراری بیشتر است. حساسیت جهانی به محیط زیست موجب قدرت گیری و اثرگذاری روز افزون سازمانهای حافظ محیط زیست شده است.

روند فزاینده کاهش اهمیت نفت به نقطه ای رسیده که تحریم نفتی ایران را بازار جهانی نفت اصلاً احساس نکرد، چون دیگر صادرکنندگان نفت مثل کفتار برای گرفتن سهمی از بازار نفت ایران به جای خالی ما بیرحمانه حمله ور شدند. زمانی سازمان اوپک، برای بالا نگه داشتن قیمت نفت چند صد هزار یا حداکثر یک میلیون بشکه از صادرات نفت خود را کاهش می داد، اما حالا کاهش ده میلیون بشکه هم برای افزایش قیمت نفت افاقه نمی کند. الآن در رده بندی ده شرکت با ارزش دنیا فقط شرکت نفتی آرامکو قرار دارد (که شامل کل صنعت نفت عربستان است) در زمانی نه چندان دور بیش از ۵۰ درصد ده کمپانی برتر دنیا نفتی بودند. 

با افول قدرت نفت، سال‌های پیش رو برای کشورهای صادر کننده این کالا از جمله ایران که وابستگی زیادی به درآمد نفت دارند، نوید بخش خبرهای خوب نیست، اما خبر خوب برای ما این است که ایران امکانات بالقوه گسترده ای مثل توریسم، ترانزیت کالا و مسافر، سرمایه گذاری خارجی، توسعه صنایع انرژی بر، IT، نانو و پتروشیمی، صادرات خدمات مهندسی و برق، تخصص و سرمایه ایرانیان خارج از کشور، مکانیزه کردن کشاورزی و استفاده بهینه از منابع آب، ارائه خدمات پزشکی به بیماران خارجی و غیره را برای تنوع بخشی به درآمد ملی را داراست، اما خبر بد این که پایبندی ما به سوگند "از دست ندادن هیچ فرصتی برای از دست دادن فرصت ها" هنوز بدون کوچکترین خللی پابرجاست. 

بالفعل کردن فرصت های مذکور برای خروج از تله وابستگی به نفت، مستلزم تغییر جهت و اتخاذ یک استراتژی توسعه کارآمد است که همه ارکان نظام بر سر اجرای آن به توافق رسیده باشند که فعلاً با وجود در دستور کار بودن أولویت های پرهزینه و بیهوده دیگر، رسیدن به آن فقط در خواب و خیال ممکن است.