روابط ایران با شرق اروپا؛ اشتراکات بیشتر با اشتیاق کمتر

دیپلماسی ایرانی: منطقه شرق اروپا از نظر ژئواستراتژی دارای اهمیت فراوانی بوده و همواره محل شروع نزاع و رقابت سخت و نرم قدرت های بزرگ بوده و بسیاری را باور بر این است که تسلط بر این منطقه نقش مهمی در بروز و ظهور هر قدرت بزرگ جهانی دارد. منطقه از نظر ژئوپلیتیک دریایی با دسترسی به دریای مدیترانه و دریای سیاه اهمیت فراوانی در حمل و نقل جهانی و منابع انرژی دارد. از دیگر ویژگی های منطقه ای که بالکان را نیز در بر می گیرد جغرافیای انسانی، قومی و دینی است به گونه ای که اقوام گوناگون اسلاو، لاتین، ترک و تاتار، آلبانیایی ها و صرب ها و کروات ها با دو دین بزرگ مسیحیت و اسلام حضور فعال دارند. از بعد ژئوپلتیک نیز منطقه در طول تاریخ منشاء تحولات مهمی بوده است، جنگ جهانی اول و دوم از این منطقه شروع شده و بحران بالکان در اواخر قرن بیستم و تجزیه یوگسلاوی و انواع خونریزی خشونت از مهمترین رویدادهای پایانی هزاره دوم بود. 

این منطقه از نظر ژئوپلیتیک انرژی نیز اهمیت فوق العاده بویژه برای اتحادیه اروپا دارد بی شک کشورهای این بخش که امروزه حدود 14 کشور را شامل شده که هشت کشور عضو اتحادیه شده اند، حسب فرایند های تاریخی و حضور چند بعدی ایران، دارای اشتراکات بیشتری با کشورمان نسبت به  کشورهای غربی قاره در یک فرایند تطبیقی دارند. روابط ایران با کشورهای این منطقه دارای تاثیرات مهم فرهنگی و اقتصادی قابل توجه بوده، به گونه ای که از طرفی در بخش فرهنگ بسیاری از مفاخر بی بدیل تمدن و ادب درخشان ایرانی و آثار فاخر فارسی نظیر اشعار سعدی، حافظ، فردوسی و خیام و غیره به خوبی شناخته شده است و حتی در حوزه اعتقادی و دینی نیز حضور علویون در تعدادی از کشورهای بالکان با عنایت به عرفان اعتقادی شیعی قابل توجه است. جالب است که بسیاری از اندشمندان برتر این منطقه بویژه در اواخر قرن 19 به زبان فارسی تسلط داشته تا جایی که شخصیت هایی چون نعیم فراشری از برترین شعرای آلبانی دیوان شعر فارسی به نام تخیلات از خود به جای گذاشته است و از سوی دیگر در بسیاری از این کشورها ایران را با کالاهای ارزشمندی چون فرش دستی، پسته، خاویار و نفت می شناسند.

ایران با کشورهای منطقه در ادوار مختلف بویژه تا زمان فروپاشی کمونیسم تعاملات قابل توجهی داشته و در دوره پهلوی نیز علیرغم قرار گرفتن در دو اردوگاه متفاوت، کشورمان روابط متعادل و پایداری بویژه در امور زیربنایی و صنایع مادر داشته و در دوره پسا انقلاب اسلامی نیز کشورمان روابط نزدیکی با تعدادی از کشورهای منطقه بویژه رومانی و یوگسلاوی سابق و چکسلواکی سابق داشته است که در بخش بعدی بیشتر به آن خواهیم پرداخت. 

به اعتقاد کارشناسان در دهه های گذشته اقتصاد ایران از بازارهای اروپای شرقی ‏مغفول مانده و نگاه تجاری ایران تنها بر چند کشور اروپای مرکزی نظیر آلمان، فرانسه و اسپانیا متمرکز شده بود و معمولا نگاه اقتصادی به این کشورها با محوریت کشورهای جایگزین در شرایط خاص بوده است در حالیکه شاکله اقتصادی و دیگر اشتراکات بستر مناسبی را برای داشتن تعاملات پایدار اقتصادی با این منطقه فراهم می کند. اما در شرایط جدید و در حالی که شرق اروپا تا حدودی ‏در حال دور شدن از سیاست¬های اقتصادی اتحادیه اروپاست وضعیت قابل قبولی برای ایران فراهم شده که به بازارهای این کشورها فکر کند و سطح ‏مبادلات را بهبود بخشد، البته برخی تنگناهای سیاسی و مباحث تحریمی و فشارهای آمریکا و رژیم صهیونیستی همواره در کار بوده و بدون شک یافتن راهکارهای مناسب برای چنین شرایط نیز ناممکن نیست. علی‌رغم این خوشبینی بعضی از کارشناسان بر این باورند که حضور در بازار کشورهای این منطقه با مشکلاتی زیادی روبه روست. وجود ساختارهای ناکارآمد سیاسی و اقتصادی در این کشورها مانع جذب سرمایه‌گذاری و حتی صادرات کالا می‌شود. وجود مشکلاتی همچون؛ اعطای امتیازات و تسهیلات نادرست به سرمایه گذاران، دیوانسالاری گسترده، مشکلات قانونی، حقوقی و ... از موانع حضور در بازار شرق اروپاست. سوال مهم کارشناسان این است که آیا جمهوری اسلامی ایران خواهد توانست تدبیر مناسب برای بهبود تعاملات اقتصادی و تجاری با کشورهای منطقه اتخاذ و اجرایی کند؟

از مجموع کشورهای منطقه 8 کشور سه دهه اخیر به اتحادیه اروپا پیوسته و 6 کشور دیگر در انتظار پیوستن هستند که در مرحله اولیه بیشترین شانس متوجه مونته نگرو، مقدونیه و آلبانی است و در بین کشورهای اتحادیه اروپا، گروه ویشگراد همراه با رومانی و بلغارستان به دلایل گونگون بویژه مهاجرت حامی قوی گسترش اتحادیه به شرق قاره سبز هستند. 

شایان ذکر است که در ادبیات جدید سیاسی از دیدگاه کشورهای اروپای شرقی سابق؛ منطقه شرق اروپا از بعد جغرافیایی تغییر یافته و امروزه بیشتر شامل آذربایجان، ارمنستان، اوکراین، روسیه سفید، گرجستان و مولداوی می شود. برای ارزیابی بهتر ظرفیت های کشورهای منطقه به اجمال شاخص مهم اقتصادی و تجاری این 14 کشور را بررسی می کنیم. منطقه ای که حدود 120 میلیون جمعیت و تولید ناخالص داخلی 1200 میلیارد دلاری با رشد متوسط 4 درصد را داراست و حجم تجارت خارجی اش حدود 1530 میلیارد دلار بوده و با کشورمان نیز حدود 770 میلیون دلار در شرایط خروج ترامپ از برجام صادرات و واردات دارد. البته بیشترین ظرفیت اقتصادی در کشورهای لهستان، چک، مجارستان و رومانی بوده و در بین این کشهورها، لهستان، رومانی و بلغارستان بیشترین مبادلات تجاری را جمهوری اسلامی ایران دارند. اطلاعات تفصیلی کشورها در دو جدول ذیل قابل ارزیابی است:

 الف : شاخص های جمعیتی و اقتصادی
 

* جمعیت نفر
*تولید ناخالص داخلی میلیارد دلار
*سرانه دلار
# جمهوری اسلامی ایران کوزوو را برسمیت نشناخته است
ب: شاخص های تجارت خارجی و مبادلات با جمهوری اسلامی ایران

*صادرات و واردات کشورها میلیارد دلار
#مبادلات دوجانبه میلیون دلار
در قسمت بعدی ابعاد مهم و موثر روابط کشورمان با منطقه شرق اروپا بویژه با چند کشوری که همکاری های صنعتی قابل توجه در هر دو دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی داشته ایم بررسی خواهد شد.