چرا داشتن نیروی دریایی قوی برای آنکارا مهم است؟

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: بزرگترین رزمایش دریایی تاریخ ترکیه در 27 فوریه با عنوان "میهن آبی" آغاز شده و تا 8 مارس ادامه داشته است. ارتش ترکیه در این رزمایش توانایی های جنگی خود را در سه دریای سیاه، اژه و مدیترانه به طور همزمان به نمایش گذاشته است. هدف این رزمایش بر اساس گفته های فرمانده عملیات نیروی دریایی ارتش ترکیه "دریادار یانکی باغچی اوغلو" ارتقای سطح آمادگی و پتانسیل نیروی دریایی و کاربرد تجهیزات دریایی ارتش ترکیه بوده تا حضور ترکیه را در ناتو و ماموریت های بین المللی به نمایش گذارد. 

رئیس جمهور ترکیه "رجب طیب اردوغان" که حکومت جمهوری ترکیه را با همه تغییرات در مرزها و اندازه سرزمینی وامدار امپراطوری وسیع عثمانی از بین النهرین تا شامات می داند، منافع ترکیه را با نیروی دریایی در آبهای اطراف سرزمینش جستجو می کند. به نظر می رسد جنبه نمایشی این مانور در بطن خود پیش بینی قدرت ترکیه با رویکرد لحاظ شدن به عنوان یک قدرت منطقه ای و اثرگذاری بر سیاستهای بین المللی را دارد که بر اساس پیشبرد منافع ملی ترکیه طراحی شده و یک دستور کار سیاسی – نظامی با مانور ناوها، کشتی ها و زیردریایی ها مدنظر است که از سه جنبه می توان بدان پرداخت:  

ابتدا نمایش ظرفیت قدرت و پیش بینی برای آینده برآمده از جغرافیای ترکیه است. موقعیت ژئوپلیتیک منحصر به فرد این کشور با اشراف بر سه منطقه استراتژیک خاورمیانه، قفقاز و اروپا پتانسیل مناسبی را برای تعاملات منطقه ای و بین المللی فراهم می آورد. جایگاه ویژه این کشور در سیاستهای امنیتی و دفاعی اروپا، امریکا و ناتو حاصل توامان جغرافیای این کشور و سیاستهای حاکم بر آن برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه ای است. قرارگیری ترکیه در محل اتصال قاره های آسیا و اروپا و احاطه شدن توسط دریاهای سیاه در شمال و اژه در غرب و مدیترانه در جنوب با سواحلی بالغ بر 8،484 کیلومتر انگیزه داشتن یک نیروی دریایی قوی همراه با پیگیری حقوق ژئوپلیتیک دریایی را فراهم می آورد. 

آنچه دنیا بر آن توافق دارد آن است که قدرت دریایی از گذشته تا کنون اهمیت داشته و در آینده نیز جایگاهش را در ارتباط میان کشورها حفظ خواهد کرد. آن چنان که باربارس هایریتین "Barbaros Hayrettin"، ژنرال ارتش ترکیه در قرن 16 میلادی گفته بود: کسی که بر دریاها حکمرانی کند بر دنیا حکمرانی خواهد کرد.

دوم آن که نقش قدرت نیروی دریایی ترکیه در رقابت های ژئوپولیتیک انرژی عاملی برای بهره گیری از فرصت ها و قبول مسئولیت در قبال مکان های تولید و مصرف انرژی و همچنین مسیر آن است. ترکیه با قرارگیری در مسیر کشورهای تولید کننده انرژی با بیش از 75 درصد از ذخایر نفت و گاز جهان و کشورهای مصرف کننده انرژی اروپایی بر ضرورت استفاده از این موقعیت ممتاز با راه اندازی مسیرهای انرژی و تامین امنیت آن تاکید دارد. بنابراین با تقویت این نقش منحصر به فرد به دنبال توسعه استراتژی انرژی از طریق ارتقای موقعیت خود در مسیر کریدورهای انرژی بین شرق – غرب و جنوب – شمال است. قابل ذکر آن که همزمان با راه اندازی خط لوله باکو – تفلیس – جیهان در آوریل 2006 نیروی پشتیبان امنیت عملیات دریایی توسط نیروی دریایی ترکیه در شرق مدیترانه تشکیل و شروع به فعالیت کرد.

ترکیه پل طبیعی انرژی میان مناطق عمده تولید نفت در خاورمیانه و مناطق دریای خزر از یک طرف و بازارهای مصرف کننده اروپایی از سوی دیگر است. آنکارا از طریق پروژه های همکاری انرژی منطقه ای، توافقات ژئوپلیتیک منطقه ای و فرامنطقه ای با تمایل به تحقق همکاری استراتژیک با ایالات متحده می تواند پیش بینی برای ورود به اتحادیه اروپا را نزدیک تر کند. همچنین نقش ترانزیت انرژی ترکیه با انتقال نفت روسیه و خزر به بازارهای بین المللی از طریق تنگه بسفر و خط لوله باکو – تفلیس – جیهان می تواند به بهبود روابط با روسیه با توجه به اختلافات سیاسی و نظامی قابل توجه میان مسکو و آنکارا در قفقاز و آسیای مرکزی کمک کند. 

اکتشافات اخیر گاز طبیعی و نفت در منطقه مدیترانه شرقی نه تنها بر امنیت انرژی ترکیه اثرگذار است بلکه در صورت کشف ذخایر قابل توجه در منطقه، به دنبال گام های بعدی برای حفاری فعال، ضرورت سرمایه گذاری های حیاتی و همکاری با شرکت های خارجی وضعیت منطقه را نیز دچار تغییر خواهد کرد. آنچه موجبات نگرانی ترکیه را فراهم می کند کشف یک میدان بزرگ گازی در سواحل قبرس و امیدواری برای اکتشافات بیشتر و تامین انرژی اروپا در آبهای این کشور جزیره ای شرق مدیترانه است. در این رقابت تنگاتنگ آنکارا در مخالفت با عملیات اکتشافات گازی در سواحل قبرس آن را نقض حقوق کشور خود می خواند.

سوم نمایش تمرینات آمادگی آبی با ارائه توانایی های دریایی برای دفاع از آبهای اطراف این کشور و سرمایه گذاری و حفاظت از خطوط کشتیرانی با روند صعودی صنعت دفاعی ترکیه همراه خواهد بود.

در سال های اول تشکیل جمهوری ترکیه نیروی دریایی این کشور تنها 23 فروند شناور با تناژ 48 هزار تن داشت که بزرگترین آن کشتی جنگی Yavuz با تناژ 20هزار و 400 تن بوده، اما امروز بیش از 150 فروند شناور سطحی و زیر سطحی با تناژ 260هزار تن در اختیار دارد. سه مجموعه ساخت و تعمیر شناور ناوگان نیروی دریایی در شهرهای استانبول، ازمیر و گولجوک، داشتن 50 فروند هواپیما در بخش هوادریا و همچنین دارا بودن ناوگان هاورکرافت در بخش هواناو حاکی از اهمیت و توجه به جنبه دفاعی نیروی دریایی ترکیه است. ترکیه با وجود نزدیکی روابط با روسیه پس از سقوط جت سوخو 24 روسی در مرز با سوریه در نوامبر 2015 به دنبال تقویت حضور دریایی خود در دریای سیاه است. بازاندیشی استراتژی روسیه در دریای سیاه با انضمام شبه جزیره کریمه به خاک روسیه، گسترش قابل توجه منطقه اقتصادی انحصاری 200 مایلی با هدف کنترل مناطق مهم دریایی و هم مرز شدن دریایی با ناتو، واکنش همسایه جنوبی این دریا را به دنبال داشته است. چنانچه آنکارا قصد دارد با داشتن بزرگترین نیروی دریایی در میان کشورهای ساحلی دریای سیاه بتواند یک استراتژی کنترل دریایی را در صورت بروز هر گونه درگیری دنبال کند. از این رو نیروی دریایی ترکیه عملیات امنیتی ساحلی و رقابت با روسیه در ساحل شمالی دریای سیاه را با فرایند نوسازی نیروی دریایی با ناوچه های جدیدتر، قایق های گشت زنی سریع و انواع هاورکرافت همراه می کند.

در مدیترانه افزایش توانایی های نظامی ترکیه می تواند منجر به ایجاد شبهه برای شکل گیری سیاست تهدید و تهاجمی نسبت به همسایگان باشد.

اختلافات ترکیه با یونان بر سر جزایر سنگی در مدیترانه، اختلاف بر سر مساله کشف منابع نفت و گاز در سواحل قبرس با پیشینه اعتراض ترکیه به چگونگی تعیین مرز دو کشور در توافقنامه تاریخی لوزان پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی می تواند این شبهه را تقویت کند و یونان را به سوی ایجاد اتحادهای جدید با ایالات متحده و یا روسیه بکشاند. اردوغان دست کشیدن از جزایری در دریای اژه بر اساس امضای توافقنامه سور در سال 1920 و لوزان در 1923 به نفع یونان را ناشی از اجبار دشمنان ترکیه می داند و می گوید: اگر فریادی در این جزایر بلند شود در سواحل ترکیه شنیده می شود.

به طور کلی موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک ترکیه ایجاب می کند تا با در اختیار داشتن یک نیروی دریایی توانمند منافع حیاتی خود را دیکته کند و رزمایش میهن آبی با نمایش توانایی های نیروی دریایی در آمادگی های دفاعی و سرمایه گذاری ها در توسعه خطوط دریایی و تامین مسیرهای انرژی فرصت مناسبی را برای ارائه ظرفیت های ترکیه در افزایش قدرت منطقه ای فراهم و چشم اندازی از ترکیه را برای سال های آینده ترسیم می کند.