عزل عادل الجیبر، بستر سازی برای تغییر نگاه ریاض نسبت به پرونده سوریه

صابر گل عنبری، کارشناس ارشد مسائل منطقه

دیپلماسی ایرانی - پادشاه عربستان امروز دست به یک خانه تکانی جزئی در دولت زد؛ در وضعیتی که این کشور "تا حدودی" تحت فشارهای خارجی است؛ چه در بحث جنگ یمن، چه در مساله ترور فجیع جمال خاشقچی به نظر می آید که این خانه تکانی از نگاه سعودی ها لازم به نظر می رسید.
ملک سلمان قبلا تصمیمات مهم و عزل و نصب‌ها را به دلایلی دینی نیمه‌های شب قبل از طلوع آفتاب اعلام می‌کرد. اما این بار تغییر رویه داد و تغییرات کابینه را ظهر اطلاع‌رسانی کرد. احتمالا چون غیر منتظره نبوده و همه به نوعی انتظار چنین تغییراتی را داشتند، به نیمه‌های شب موکول نشد. 
تعدادی از مقامات برکنار شده در چند ماه اخیر هدف بیشترین انتقادات بودند، مثل وزیر آموزش. اما به همین افراد مناصب دیگری داده شده است. این نشان می‌دهد که بیشتر یک جابه جایی اتفاق افتاده است تا تغییری اساسی. هم چنان که گفته شد بیشتر معزولین از سمت‌های فعلی به مناصب دیگری، چه هم سطح چه با درجه‌ای کم‌ اهمیت‌تر منتقل شده‌اند. 

به نظرم در میان تغییرات کابینه، سه عزل و نصب مهم بود. 

دو مورد برای داخل پیام داشت و  سومی هم برای خارج. وزیر آموزش که به شدت مورد انتقاد داخلی بود و وزیر اطلاع‌رسانی هم با درجه‌ای کمتر، چنین وضعی داشت. ترکی شبانه، سومین وزیر اطلاع‌رسانی در دوره ملک سلمان است. ملک با تغییرات به ویژه این دو وزیر خواست به داخل پیام اطمینان بخشی بفرستد که به خواسته‌های مردم توجه می‌کند. 

همچنین سلطان بن سلمان، برادر بزرگ‌تر محمد بن سلمان از سمت ریاست سازمان میراث فرهنگی برکنار شده و پستی دیگر برای او ایجاد شده است. به گفته برخی منابع، وی کارهای بزرگی در این سازمان انجام داده است، و احتمالا دلیل برکناری‌اش هم نگرانی بن‌سلمان از قدرت گرفتن وی بوده است. 

تغییرات اعمال شده هیچ نشانه‌ای از تضعیف جایگاه محمد بن سلمان ندارد و بر عکس آن قدرت او را تثبیت‌تر خواهد کرد. همچنین این خانه‌تکانی جزئی حاکی از تحولاتی جدی در سیاست‌های ریاض نیست. 

در این راستا برکناری عادل الجبیر، وزیر امور خارجه و انتصاب ابراهیم عساف مهم‌ترین تغییر و تحول در دولت عربستان به شمار می‌رود. عساف در نوامبر 2017 همراه چند شاهزاده مطرح بازداشت شد و به هتل "ریتز" منتقل شد، اما دیری نپایید که از اتهامات تبرئه و به کابینه بازگشت. عساف، مشاور ملک سلمان و از دوستان صمیمی وی است و احتمالا آزادی‌اش و بازگشتش به دولت بی‌ارتباط با این رابطه نبوده است. 

چند نکته درباره برکناری جبیر و انتصاب عساف:

ـ به گمانم تغییر وزیر خارجه عربستان بی‌ارتباط با تحولات اخیر در منطقه نیست. معمولا در برخی کشورها اگر بخواهند تغییراتی در سیاست خارجی خود بدهند، آن را با قربانی کردن مقامات مرتبط اعمال و توجیه می‌کنند. از این رو، احتمالا ریاض در آینده نزدیک بخواهد سیاست باز آشکاری در قبال نظام سوریه در پیش بگیرد. عادل جبیر همواره مواضع تندی علیه نظام سوریه داشت که منعکس کننده سیاست ریاض بود؛ اما اکنون عربستان شاید با کنار گذاشتن او می‌خواهد سیاست خود را هم در قبال دولت سوریه "آشکارا" تغییر دهد. در این راستا، پس از امارات احتمالا بحرین هم سفارت خود را در دمشق افتتاح کند. 

البته ناگفته نماند که عادل الجبیر مواضعی تندی هم علیه قطر و ایران داشت. در مورد سیاست عربستان درباره ایران با تغییر جبیر چرخشی اتفاق نخواهد افتاد، اما در مورد قطر این مساله هر چند زیاد محتمل نیست، اما دور از ذهن هم نیست. 

ـ احتمالا رویکرد اقتصادی چاشنی رویکرد کنونی در سیاست خارجی عربستان شود. این پیام در انتصاب ابراهیم عساف نهفته است. وی دکترای اقتصاد از آمریکا دارد و بیست سال وزیر اقتصاد و چند سال هم مسئول اموال خارجی عربستان بوده است. رویکرد اقتصادی با طرح‌های اقتصادی بلندپروازانه محمد بن سلمان بی‌ارتباط نیست. 

عساف هیچ سابقه دیپلماتیک ندارد. همچنین انتقادی که به او وارد است، به خاطر کهولت سن است. وی 69 سال سن دارد. 

 ـ نمی‌توان زیاد برکناری جبیر را با ترور جمال خاشقچی مرتبط دانست. اما کاملا بی‌تاثیر هم نبوده است. در هفته‌های نخست ترور وی، جبیر مدتی سکوت سوال‌برانگیز کرد و شایعاتی درباره عزلش منتشر شد. گفته می‌شود جمال خاشقچی از دوستان عادل الجبیر بود. به جبیر پس از برکناری پست وزیر مشاور در امور خارجه داده شده است.