بیم و امید حل بحران های جهان عرب

دیپلماسی ایرانی: صحنه عربی در ابتدای قرن جدید با عقب گرد و ناتوانی اش در تحقق اهداف اساسی اش متمایز شده است. روشن است که امیدها برای بازگرداندن حداقل مقبولی از حقوق فلسطینیان به حداقل رسیده است، امور زمانی به این مرحله رسید که نظام عربی از دو بحران ویرانگر، یکی جدایی مصری – عربی بعد از توافق صلح مصر – اسرائیل و دیگری بعد از جنگ عراق علیه کویت عبور کرد.

در سال 2003 جنگ امریکا علیه عراق نشانه ای برای پیچیدگی جهان عرب بود، بعد از آن سیاست های اشغال گرانه امریکا به تجزیه کشور و جامعه در عراق انجامید، امریکا طایفه گرایی را با هدف رسیدن به اهدافش به خدمت گرفت. سیاست های امریکا فقط محدود به عراق نشد بلکه دامنه آن به دیگر کشورها نیز کشیده شد و وحدت ملی آنها را هم مورد تهدید قرار داد. این سناریو با مشکلات «بهار عربی» که بلافاصله بعد از پایان اشغال عراق توسط امریکا آغاز شد و چندین کشور عربی را درگیر جنگ داخلی کرد، تکمیل شد. این مساله سبب شد تا چارچوب دولت ملی مورد تهدید قرار بگیرد به ویژه بعد از آن که تروریسم به شکل بی سابقه ای رشد کرد و برای نخستین بار موفق شد برای خود یک هویت منطقه ای به اسم دولت «داعش» تشکیل دهد، بروز این اتفاقات از زمان استقلال کشورهای عربی بی سابقه بود. این مساله باعث شد قدرت های منطقه ای و جهانی در امور داخلی آنها دخالت کنند و تصمیم گیری برای آینده آن کشورها به دست ایادی غیرعربی بیفتد.

در وهله های اخیر تحولات مختلفی در کشورهای عربی روی داده است، این اتفاقات به نظر می رسد تغییرات ایجابی هستند، می توان در این رابطه گفت که شکست داعش در عراق و عبور روان از بحران استقلال کردستان، و توانایی حکومت سوریه بر اعمال تسلط خود بر بیشتر اراضی سوریه که نشان از جان به در بردن کشور سوریه ولو نسبی دارد فارغ از این که همچنان نیاز به اصلاحات سیاسی ریشه ای احساس می شود، و همچنین موفقیت مصر در تحقق توافق آشتی ملی فلسطینیان یا به عبارت دیگر آغاز اعمال چارچوبی برای آشتی فلسطینیان مطابق با دستورالعمل سازمان امنیت مصر، مشابه توافقی که در سال 2011 به دست آمد و امکان تطبیق عملی آن فراهم شد، همه اینها در کنار تحولاتی که از سابق آغاز شده بودند، نشانه های ایجابی در عرصه سیاسی عربی هستند، این تحولات می توانند اوضاع بهتری را برای سال های آینده فراهم کنند.

با توجه به همه این حرف هایی که زده شد و اتفاقات ایجابی که در حال روی دادن است، نمی توان به این نکته اشاره نکرد که مصر به عنوان کشور بزرگ عربی، بازیگری مهم در سیر حوادث جهان عرب است و می تواند در قامت یک بازیگر موثر همچنان به حل مشکلات جهان عرب و عبور از مشکلات پیش روی آنها نقش آفرینی کند.

سیر حوادث جهان عرب همچنان ادامه دار است و این تحولات این بار هم از عراق شروع می شود. عراق برای ساخت دولتی ملی که بتواند این کشور را از مشکل طایفه گری نجات دهد همچنان با مشکلات سختی دست به گریبان است. البته با حل نسبی مساله کردستان گام های مهمی در این جهت برداشته شده است.

در سوریه این صحیح است که حکومت توانسته بر معظم مناطق کشور تسلط خود را بازیابد اما اگر به این دستاورد مهم رسید به دلیل حمایت ابرقدرتی مثل روسیه و قدرت منطقه ای بزرگی مثل ایران بوده است. هر چه به مرحله حل نهایی بحران سوریه نزدیک می شویم، بیشتر ضرورت می یابد تا فکری برای برآورده کردن مطالبات قدرت های سیاسی مخالف شود. قطعا در این میان کشورهایی که از حکومت سوریه حمایت کردند نیز مطالباتی دارند که باید به آن مطالبات توجه ویژه شود.

در مساله فلسطین، اختلافات درونی فلسطینی ها درباره چگونگی تطبیق نهادهای دولتی همچنان به قوت خود باقی است. مشکل بزرگ در این رابطه مساله سلاح «حماس» است که خود حماس به دلیل قدرتی که از بابت آن به دست آورده است نمی تواند از آن چشم پوشی کند. علاوه بر آن، این مساله برگ برنده مهمی برای حماس در هر گونه مذاکره ای برای رسیدن به هر گونه راه حلی است. از سوی دیگر چشم پوشی حماس از سلاح خود باعث می شود که بعدا حتما در برابر اسرائیل نیز امتیازهای زیادی بدهد و از بسیاری از مواضع خود کوتاه بیاید. همچنین حماس بعد از این که اجرای آشتی ملی را آغاز کرد پیام هایی به ایران و حزب الله فرستاد تا نشان دهد که همچنان روابطش با آنها صمیمانه است و همین مساله می تواند بر پیچیدگی ها بیفزاید.

با تمام این تحلیل ها و با وجود همه این نشانه های امیدوارکننده، همچنان یاس و ناامیدی بر افق پیش روی جهان عرب حکم فرماست. تنها راه غلبه بر این ناامیدی بهره برداری از فرصت ها و تحرک بخشیدن به جهان عرب برای عبور از مراحل سخت است و الا اگر همان رکود و جمود باقی بماند نمی توان امیدی به بهبود اوضاع جهان عرب داشت و این اتفاقات صرفا تحولات ایجابی موقتی خواهد بود که دوباره جهان عرب را درگیر مسائل جدید خواهد کرد.

منبع: الاهرام / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11