اصلاحات اجتماعی در عربستان از حرف تا عمل

نویسنده: رضا دهنوی، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: سرعت اصلاحات اجتماعی دولتی از بالا به پایین در عربستان به حدی زیاد شده  که می توان برای آن اصطلاح شوک آور به کار برد. آزادی رانندگی زنان، تعیین سخنگوی زن برای سفارت عربستان در آمریکا، برگزاری برنامه موسیقی در 17 جشن برگزار شده به صورت مختلط به مناسبت روز ملی عربستان، آزادی صدور فتوا توسط زنان، لزوم تصویب قانون جلوگیری از تعرض جنسی به زنان، پخش موسیق با صدای خوانندگان زن در شبکه دولتی عربستان و  موارد زیاد دیگر از این دست هستند.

علل و عوامل

در شبکه های اجتماعی فیلمی منتشر شده که چند ماه پیش محمد بن سلمان انجام اصلاحات اجتماعی و دادن آزادی بیشتر به زنان را منوط به پذیرش جامعه کرده است. به بیان دیگر به صورت غیر مستقم وی به عدم پذیرش اصلاحات مزبور در عربستان اذعان کرده است. حال این سوال پیش می آید که به چه علت یک مرتبه و در عرض یک هفته و با دستور حاکمیت و نه بر اساس یک روند طبیعی، زلزله اجتماعی در آن کشور پدید می آید. هنوز دلیل قطعی این مساله بیان نشده ولی دلائل زیر هر کدام می تواند در این زمینه نقش داشته باشد.

فشار خارجی

اخیرا چند پرونده مهم علیه عربستان در مجامع بین المللی در آستانه باز شدن بود. از جمله تشکیل گروه تحقیق بین المللی درباره جنایات در جنگ یمن، جنایت در حق کودکان یمن، قرار داده شدن عربستان و همپیمانانش در جنگ یمن در لیست سیاه سازمان ملل، پیگیری های حقوقی قطر در پرونده تحریم آن کشور توسط عربستان و سه کشور دیگر و انتشار مطالب رسانه ای و گزارش های مراکز تحقیقاتی درباره نقش عربستان در حوادث تروریستی در سراسر جهان و ... برخی از معارضان عربستان مدعی هستند برای جلوگیری از این روند مقامات عربستان در واکنشی سراسیمه تلاش کرده اند با دادن امتیاز به غرب جلوی مطرح شدن پرونده های مزبور را بگیرند.

زمینه سازی برای جانشینی محمد بن سلمان

روند قدرت گیری و انتخاب محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان یک روند طبیعی نبوده و نیست و از آن به عنوان کودتایی علیه بزرگان خاندان حاکم در آن کشور یاد می شود. محمد بن سلمان تلاش کرده خود را به عنوان فردی عمل گرا، طرفدار جوانان و قهرمان توسعه و پیشرفت عربستان مطرح کند و با این کار حمایت جوانان و طبقه متوسط آن کشور را جلب کند. به عنوان مثال آخرین دستور ولیعهد عربستان مبنی بر مجانی شدن دیدن بازی های لیگ فوتبال عربستان در ورزشگاه ها را می توان در این راستا تعبیر کرد. از طرف دیگر طی هفته های گذشته  به موازات انتشار شایعه کناره گیری پادشاه فرتوت عربستان به نفع پسرش از قدرت برخی فعالان سیاسی و فعالان اجتماعی آن کشور در سطح گسترده ای بازداشت شده اند. شاید بتوان گفت دادن آزادی به زنان تا اندازه ای با هدف دادن امتیاز به بخش هایی از جامعه برای کسب حمایت آنها در برابر رانده شدن برخی گروه های دیگر از حاکمیت عربستان است. به بیان دیگر در این راستا تلاش می شود آزادی های اجتماعی کنترل شده ای به جامعه داده شود ولی در مقابل کنترل سیاسی جامعه افزایش می یابد.

بحران اقتصادی

علی رغم گزارش های گاه و بیگاه دولت عربستان مبنی بر پیشرفت اقتصادی آن کشور اخیرا دولت عربستان از کاهش 29 درصدی معاملات مسکن در آن کشور خبر داد. با توجه به نقش معاملات مسکن در تحلیل رونق یا رکود اقتصادی هر کشور می توان گفت که عربستان در رکود شدیدی فرو رفته است. از طرف دیگر برنامه بلندپروازانه 2030 ولیعهد عربستان نه تنها موجب پیشرفت اقتصادی عربستان نشده بلکه فعلا عربستان را در رکود فرو برده است. برنامه اقتصادی 2030 که به گفته ولیعهد عربستان توسط گروه "مک کنزی" تهیه شده موجب شده فعالان اقتصادی عربستان وزارت توسعه اقتصادی آن کشور را به مزاح وزارت مک کنزی معرفی کنند.

شکست در همه پرونده های منطقه ای

شاید عدم موفقیت در پرونده سوریه و حتی یمن تا اندازه ای برای عربستان قابل تحمل بود ولی آنچه کمر سیاست خارجی عربستان را شکست بحران قطر بود. شدت دشمنی عربستان و قطر به اندازه دشمنی امارات و قطر نبود و با توجه به نقش حیاتی امارات در به قدرت رسیدن محمد بن سلمان و تقویت وی با فراهم کردن مقدمات و انجام هماهنگی لازم برای سفر ترامپ به عربستان، ولیعهد عربستان نیز تلاش کرد به درخواست امارات برای بایکوت کردن قطر پاسخ مثبت دهد. شاید در ابتدا تصور می شد که به آسانی می توان بر قطر پیروز شد ولی در عمل همه این تصورات نه تنها نقش بر آب شد بلکه مایه آبروریزی دستگاه سیاست خارجی عربستان، امارات، مصر و بحرین شد.

می توان گفت همه عوامل مزبور در اصلاحات اجتماعی سریع دولت عربستان نقش داشته اند اگرچه هنوز هم درباره سرعت و سراسیمه گی این اصلاحات ابهام  وجود دارد.

موانع

- جامعه عربستان را می توان  از حیث دین مداری به سه دسته دینمداران معتدل، گروه های تند مذهبی و جریان های لیبرال تقسیم کرد. افراد لیبرال در جامعه عربستان در اقلیت هستند. همچنین در سال های اخیر با گسترش شهرنشینی و افزایش نسبت طبقه متوسط شهرنشین شاهد بیشتر شدن دین مداران معتدل در آن کشور هستیم. ولی این دو گروه نباید ما را از قدرت گروه های مذهبی تندرو در جامعه آن کشور غافل کند. لذا باید منتظر واکنش جدی گروه های مذهبی تندرو بود.
- عربستان سعودی از زمان تشکیل بر پایه اتحاد آل سعود با علمای وهابی ایجاد و این اتحاد تا کنون به حیات خویش ادامه داده است. برای اولین بار است که یک طرف این اتحاد نظرات طرف مقابل را در این حد نادیده می گیرد. اگرچه دستگاه مذهبی رسمی عربستان تا اندازه ای تحت تاثیر دستگاه سیاسی هستند و تا اندازه ای و نه به طور کامل با دیدگاه ها و سیاست های دولت هماهنگی می کنند ولی نباید این مساله را به معنای همراهی کل نهاد مذهب در عربستان با اصلاحات اخیر تعبیر کرد.
- می توان گفت در کنار سلاح نفت مهمترین ابزار سیاست خارجی عربستان استفاده از قرار داشتن حریمین شریفین در آن کشور و صدور تعالیم وهابیت به سراسر جهان بوده است. انجام اصلاحات مزبور تاثیر منفی گسترده ای بر این ابزار عربستان خواهد داشت. به عنوان مثال پیروان طالبان، القاعده، داعش و دیگر گروه های سلفی تندرو با چنین اصلاحاتی همراه نخواهند بود.
- جدا از مباحث مذهبی نقش سنت و زندگی قبیله ای در عربستان را باید جدی گرفت و تاکید می شود که در جامعه عربستان روندهای زن ستیز ناشی از سنت های قبیله ای کمتر از تعالیم مذهبی آن کشور نیست. برای یک مرد عربستانی که به عرب بودن خود و تعلق خاطر به فلان قبیله افتخار می کند به هیچ عنوان قابل قبول نیست که ناموسش اجازه مسافرت، رانندگی، رفتن به رستوران، ثبت شکایت و ... را به تنهایی داشته باشد. حتی در کشوری چون کویت که از نظر قانونی آزادی های کاملی به زنان داده شده باز هم سنت های قبیله ای در بخش های سنتی تر آن جامعه محدودیت های زیادی را برای زنان ایجاد کرده است. لذا می توان پیش بینی کرد که جامعه سنتی عربستان به شدت در برابر اصلاحات اجتماعی داده شده در آن کشور مقاومت کند.
- از سوی دیگر هیچ گاه و در هیچ جامعه ای اصلاحات اجتماعی سریع از بالا به پایین جواب نداده است. به عنوان نمونه پس از سرنگونی نظام حکومت فردی در آلمان در آغاز قرن پیش آزادی های سیاسی کاملی در آن کشور حکم فرما شد ولی به دلیل عدم هضم این حجم از آزادی ها در جامعه آن روز آلمان نتیجه آشفتگی جامعه و در نهایت ظهور دیکتاتوری هیتلر و حزب سوسیال دموکرات بود.

نتیجه گیری

با توجه به علل و عوامل ذکر شده در بالا و همچنین موانع پیش روی اصلاحات اجتماعی اخیر در عربستان به نظر می رسد با توجه به مقاومت نهادهای سنت و مذهب در جامعه عربستان اصلاحات مزبور به آسانی به سرانجام نرسد و خود مولد مشکلات دیگر شود. هدف اصلی را می توان افزایش قدرت محمد بن سلمان و زمینه سازی برای پادشاه شدن وی تحت هر شرایطی ارزیابی کرد.