صدراعظم اصلاح‌طلبی که آلمان را متحد کرد

نویسنده: ورنر آ. پرگر

تاریخ ایرانی: دولتمردی اروپایی و سیاستمداری اصیل درگذشت. هلموت کهل یعنی همان مردی که زمانی در ایالت پفالز نماد طوفان و طغیان باقی مانده از دوران رمانتیسم بود و سپس به کسوت یک اصلاح طلب درآمد و نامش به عنوان «صدراعظم اتحاد» به کتاب های تاریخ راه یافت و پس از آن از حزب متبوعش کینه به دل گرفت، روز جمعه در شهرش لودویگ هافن زندگی را بدرود گفت.

در دوران صدراعظمی هلموت کهل، نه تنها رویدادهای تاریخی مانند سقوط دیوار برلین، فروپاشی آلمان شرقی و اتحاد جماهیر شوروی به وقوع پیوست بلکه مقدمات واحد پول اروپایی نیز فراهم شد و آن هنگام که این پروژه بسیار عظیم با اولین بحران سنگین روبه رو شد، صدراعظم پیشین آلمان دیگر نفوذی در روند سیاست نداشت. سال های ۱۹۹۰-۱۹۸۹ طوفانی ترین سال های سیاسی در مسیر پرتلاطم زندگی این سیاستمدار متولد ۱۹۳۰ ایالت پفالز محسوب می شوند. روند تنش ها در این زمان نسبتا کوتاه از جنگ قدرت در میان صفوف داخلی حزب (تلاش برای کودتا در حزب اتحادیه دموکرات مسیحی علیه کهل) و جنگ روانی در آلمان شرقی (تظاهرات روزهای دوشنبه) آغاز و ناگهان به گشایش پرده آهنین، سقوط دیوار برلین و اتحاد دوباره آلمان رسید. سال ۱۹۹۰ با پیروزی قاطع کهل در اولین انتخابات سراسری آلمان متحد پایان یافت و این تعداد داستان و رویداد آن هم بدون خشونت در این بازه کوتاه زمانی، در نوع خود عصری از استثناها به شمار می رود.

روز ۹ نوامبر ۱۹۸۹ یعنی هنگامی که دیوار برلین فرو می ریخت، هلموت کهل در لهستان به سر می برد. این همان هفته ای بود که وی قصد داشت اولین صدراعظم آلمانی باشد که از اردوگاه مرگ آشویتس دیدن می کند، کاری که البته بعدا انجام شد. پیش از آن اما هلموت کهل سفر خود به لهستان را موقتا قطع کرد و برای ۲۴ ساعت به آلمان بازگشت. اینک حضور سیاسی و رهبری سیاسی آلمان نمودی خوشایند و مطلوب داشت و این رهبری به نمادی مناسب در زمانه ای مناسب بدل شد. کهل می دانست که این یک ساعت، آزمونی حیاتی چه در داخل و چه در خارج از آلمان محسوب می شود و صد البته شانسی تاریخی و آزمون و چالشی شخصی که او سربلند از آن بیرون آمد.

غول سیاه

جایگاه کهل در کتاب های تاریخ آلمان که همیشه برای وی بسیار مهم بود، خاطرات تلخ آن دوران را کمرنگ نمی کند. کهل در میان رهبران اروپایی شاید تنها رئیس دولتی بود که هر زمان احساس کرد روند صلح سیاسی و اقتصادی و پروژه های همکاری اروپایی در آستانه توقف قرار گرفته است، با شور و شوق فراوان آن را به تحرک دوباره انداخت. او به عنوان صدراعظمی که تا امروز طولانی ترین دوره زمامداری آلمان را به نام خود ثبت کرده و به مدت ۱۶ سال سکان اداره این کشور را به دست داشت، طی سال های پرتلاطم ۱۹۸۹ و ۱۹۹۰ همواره از این نگران بود که آلمان در دوره ای که بار دیگر نقش رهبری خود در اروپا را به دست می آورد، موجب ترس و بی اعتمادی دیگر کشورها شود؛ اما شک و تردیدها در مورد سیاست های اروپایی برلین سال ها بعد از پایان دولت کهل و در قرن جدید آغاز شد و البته غم و اندوه فراوانی برای صدراعظم سابق به همراه داشت.

«غول سیاه» لقبی بود که اتحادیه دموکرات مسیحی در سال ۱۹۷۶ و در اولین حضور کهل به عنوان کاندیدای صدراعظمی، به این عضو برجسته حزب داد. این البته علامت مشخصه و به اصطلاح امروز برندی بود که گویی بر تن هلموت کهل دوخته شد و صد البته خودش از این لقب بسیار راضی بود و آن را می پسندید. هلموت کهل نه تنها در عرصه جهانی یک صدراعظم اندیشمند آلمانی که نگرانی های همتایان و همکارانش را می شناسد به شمار می آمد، بلکه در عرصه داخلی نیز مردی قدرتمند به شمار می آمد که به سیاست داخلی هم به همان اندازه اشراف دارد. هر زمان که وضعیت و مشکلات به حدی می رسید که اقتضای برخوردی قوی تر داشت، هلموت کهل در نهایت دقت و سرعت و بدون هرگونه ملاحظه ای دست به کار می شد و به قول معروف با آخرین سرعت سرش را به دیوار می کوبید. او این روش را خیلی زود یاد گرفت و البته موفقیت آمیز نیز بود. در همان دوران کودکی و دانش آموزی و در حیاط مدرسه بود که یاد گرفت برای به دست آوردن چیزهایی که می خواهد باید بجنگد. هانس پیترشوارتز، زندگینامه نویس کهل می نویسد: «او با استعداد شگرف خود همه موانع زندگی را کنار زد. گاه پیش آمد که با زور بازو و کتک کاری و زدوخورد و نه با فکر حرفش را پیش می برد، به همین صورت هم گروهی را تشکیل داد که از وی پیروی می کردند.»

بعدها و در دنیای بزرگسالان، اطمینان از موقعیت شخصی و حزبی در صدر فهرست اولویت های همیشگی کهل قرار داشت. این نگرانی البته در مورد به اصطلاح حوزه های خاکستری آن سوی قانون بیشتر بود. در شهر بن بالاخره صحبت از «سیستم کهل» در حزب دموکرات مسیحی به میان آمد. از همین سیستم نیز رسوایی کمک های مالی به حزب پدید آمد و حزب دموکرات مسیحی دچار مشکلات مالی فراوان شد و بر سال های زندگی کهل پس از شکست در انتخابات سال ۱۹۹۸ سایه انداخت. بدین صورت وجهه هلموت کهل در جامعه آلمان خدشه دار شد و نفوذ وی کاهش یافت. آنگلا مرکل که در آن زمان هنوز دبیرکل اتحادیه دموکرات مسیحی بود، در دسامبر ۱۹۹۹ طی مقاله ای در روزنامه «فرانکفورتر آلگماینه» از کهل درخواست کرد به خاطر منافع حزب از سیاست کناره گیری کند. این اقدام مرکل به شدت کهل را افسرده کرد و تا آخر عمر آن را از یاد نبرد.

هر کس که مسیر سیاسی کهل از یک تازه کار در ماینتز تا یک نیروی اپوزیسیون در بن و تا رسیدن به مقام صدارت اعظمی در راین را دنبال کند، صرف نظر از آنکه این شخص دوست یا همکار کهل و یا روزنامه نگار یا دانشمند باشد، بی تردید درخواهد یافت که واقعیت رفتار سیاسی این فرد مسئول در طول تاریخ مشخص و البته دچار تغییر شده است. این بازی تغییر سیاست و سیاستمدار از روندهای انتزاعی گرفته تا اقدام های عینی، مسئله ای است که فرد در طول دوران زمامداری خود با آن روبه رو می شود و تغییر و تحول آن اجتناب ناپذیر است. اینکه افرادی مانند کهل از زمان روی کار آمدن حکومت نازی تا رسیدن به قدرت چه روند و مراحلی را تجربه کردند البته در نوع خود مسئله ای مهم و تاثیرگذار در عمل سیاسی بعدی آن ها خواهد بود اما کهل و همفکرانش نشان دادند که با وجود همه فراز و نشیب ها و شرایط ناخواسته، به پروژه اصلی خود یعنی اتحاد و حفظ شاکله اروپا وفادار بوده، همچنان به آن باور داشته و آن را بهترین راه برای حفظ صلح و آرامش می دانند.

کهل به عنوان یک واقع گرا

هلموت کهل در رابطه با برخی مشکلات پیچیده داخلی و اختلاف های درون حزبی فردی مردد و بدون تصمیم مشخص به نظر می رسید. با این حال همواره به حفظ آرامش در حزب و حفظ ائتلاف غالبا شکننده با حزب دموکرات به رهبری هانس دیتریش گنشر و رقیب اصلی خود یعنی فرانتز یوزف اشتراوس در اتحادیه سوسیال مسیحی اهمیت زیادی می داد. از همین رو به تجزیه و تحلیل های داخلی نهادهای نظرسنجی در مورد گرایش های فکری مردم علاقه زیادی داشت. گفته می شود که کهل و مرکل شباهت زیادی به یکدیگر دارند در حالی که این گونه نیست. آنچه در اروپا اتفاق افتاد، یعنی برقراری مرزهای آزاد و حوزه شنگن و پول واحد اروپایی، در واقع محصول اندیشه ها و باورهای کهل بود و هیچ یک از دو جانشین کهل به اندازه وی در این مسیر تلاش نکردند. از سوی دیگر کهل بر خلاف مرکل در عرصه های بین المللی و سیاست خارجی، سیاستمداری اهل مدارا و آشتی بود و در عرصه های داخلی نرمش کمتری نشان می داد.

آزمون پول واحد اروپایی در واقع نمایشی از جرات و جسارت مثال زدنی کهل به حساب می آمد. هلموت کهل تا آخرین نفس نسبت به درستی پروژه پول واحد اروپایی (با وجود مخالفت بسیاری از اقتصاددانان و سیاستمداران) شک و تردیدی به خود راه نداد. این پروژه در دوران زمامداری کهل برای وی در حکم راز بقای اروپا محسوب می شد.

کهل و منتقدان

کهل همواره بر این باور بود که اتحاد آلمان و توسعه پایدار اروپا امری کاملا مرتبط و لازم و ملزوم یکدیگر است و باور داشت این کار پایداری و مداومت بالایی را می طلبد. به گفته کهل، آلمان متحد و اروپای متحد دو روی یک سکه هستند. اینکه جامعه جهانی در وهله نخست روند اتحاد آلمان را به دید تردید و شک می نگریست در واقع به علت اصرار بیش از حد و تبلیغات کهل برای وفادار ماندن به این روند بود. این تبلیغات برای اتحاد آلمان درست در زمانی انجام می گرفت که اتحاد شوروی هنوز وجود داشت و میخائیل گورباچف رهبر آن بود.

کهل در خاطراتش آورده که اتحاد مجدد آلمان را دستاورد بزرگ و تاریخی خود می داند. به همین خاطر هرگز انتقادها در این مورد را نمی پذیرفت و آن را تصمیم درستی می دانست. به همین دلیل هر نویسنده ای اعم از روزنامه نگار یا مورخ بلافاصله بعد از انتقاد از روند اتحاد آلمان مورد بی مهری صدراعظم قرار می گرفت.

در این میان شاید بهترین کتاب در مورد هلموت کهل همان نوشته مورخ معروف هانس پیترشوارتز باشد که در سال ۲۰۱۲ منتشر شد. این بیوگرافی به مراتب صادقانه تر و بی طرفانه تر از خاطرات چند جلدی کهل است. شوارتز در این کتاب بدون آنکه نظرات شخصی اش در مورد صدراعظم سابق را دخالت داده باشد از علاقه وی به نمادسازی و به نمایش درآوردن نمادها می گوید. کتاب با صحنه های خداحافظی صدراعظم شکست خورده یعنی کهل از دوستان و همکارانش در ۱۷ اکتبر ۱۹۹۸ آغاز می شود. در این کتاب بی نظیر جنبه های خشن و لطیف و مهربانانه کهل تشریح شده و خواننده با مطالعه بخش مراسم تودیع می تواند از ارتباط نزدیک میان صدراعظم پیشین و دوستش اشپایر آگاه شود.

دو صدراعظم بزرگ آلمان پس از جنگ

هلموت کهل حتی آن زمان که رفتار یک خیالباف را داشت نیز یک واقع گرا بود. او علاقه داشت که امکانات و توانایی های خود را هرگز دست کم نگیرد و می دانست که سیاست ساخته دست انسان هاست و از همین رو نمی توان آن را امری همیشه ضروری به حساب آورد. کهل از این نظر ظاهرا مانند ویلی برانت فکر می کرد، همان مردی که همواره برای او ناشناخته ترین بود و در عین حال جذابیت انسانی و ملموس او را می ستود. کهل نیز همواره بر این باور بود که اروپا در یک منطقه خطر واقع شده است اما هرگز قبول نکرد که چه بسا پروژه پول واحد اروپایی او یکی از دلایل این خطر باشد.

در عین حال شباهت های زیادی میان ویلی برانت و هلموت کهل به عنوان صدراعظم های بزرگ آلمان پس از جنگ وجود دارد. کهل به مانند آن جوان (برانت) اهل شهر کوچک و تاریخی لوبک، از لودویگ هافن و به عنوان یک دانش آموز به سیاست راه پیدا کرد. سیاست بزرگترین عشق و علاقه این دو نفر بود و خود آن ها نیز به این مسئله اقرار داشتند. هلموت کهل هرگز این اولویت را تغییر نداد و به همین خاطر حوزه شخصی و خصوصی زندگی اش در برابر حوزه عمومی و شغلی چندان جلوه و اهمیتی نداشت. همسر اول کهل یعنی «هانه لوره کهل» چندان نفوذی بر شوهر اصلاح طلب خود و بر عقاید سیاسی وی نداشت. با این حال او نیز به مانند دو پسرش تلاش کرد که شوهر را در عرصه های سیاسی همراهی کرده و برای موفقیت او تلاش کند. خانم کهل تا مدت ها به یک بیماری سهمگین مبتلا بود اما مردم تا هنگام مرگ او در سال ۲۰۰۱ از این مسئله خبر نداشتند. مرگ همسر اما صدراعظم سابق را که به دلیل پرونده کمک های مالی به حزب به گوشه ای خزیده و از سیاست بریده بود به عرصه عمومی بازگرداند.

هلموت کهل البته بار دیگر روابط با همان معدود افرادی را که به عنوان همکار می شناخت نیز به حداقل رساند و یا کاملا قطع و از سال ۲۰۰۵ زندگی جدیدی را با همکار سابقش یعنی خانم مایکه ریشتر آغاز کرد. این دو در سال ۲۰۰۸ رسما ازدواج کردند. صدراعظم پیشین آلمان در خانه خودش از بالای پله ها سقوط کرد و از ناحیه سر به شدت آسیب دید و پیامد این سقوط معلولیت کاملا مشهود وی بود. پس از آن کاملا به ندرت در انظار عمومی ظاهر می شد. در ماه می ۲۰۱۵ اعلام شد که هلموت کهل به دلیل وخامت بیماری خود دیگر با کسی ملاقات نمی کند.

صدراعظم پیشین و مردی که از وی معمار و پدر اتحاد آلمان یاد می کنند، بالاخره روز ۱۶ ژوئن ۲۰۱۷ (۲۶ خرداد ۱۳۹۶) و در سن ۸۷ سالگی چشم از جهان فرو بست. بدین ترتیب آخرین بازمانده سیاستمداران آلمانی دوران جنگ سرد نیز جهان را وداع گفت.

منبع: دی تسایت / مترجم: محمدعلی فیروزآبادی

انتشار اولیه: شنبه 27 خرداد 1396 / انتشار مجدد: یکشنبه 11 تیر 1396