آخرین بازی برژینسکی؛ مشاوری که ناجی نشد

نویسنده: سرگه بارسقیان
دیپلماسی ایرانی: یکی از عکس های ماندگار آلبوم مذاکرات صلح کمپ دیوید، زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی ایالات متحده در دوره ریاست جمهوری جیمی کارتر را نشان می دهد خیره به صفحه شطرنج، نشسته روبروی مناخیم بگین نخست وزیر اسرائیل؛ هر دو متولد لهستان، یکی راه یافته به مهم ترین پست امنیتی کاخ سفید آمریکا و دیگری راه برده به دفتر نخست وزیری اسرائیل. در حاشیه مذاکرات صلح اعراب و اسرائیل، وقت چیدن مهره ها، بگین به برژینسکی می گوید که آخرین بار که شطرنج بازی کرده ۳۸ سال پیش بوده و همین حرف موجب شد برژینسکی او را دست کم بگیرد و با یک اشتباه ببازد. برژینسکی فوراً خواست که یک بار دیگر بازی کنند. این بار جدی تر بازی کرد و به سادگی برد.
این مشاور امنیتی بعد از هر شکستی می خواست دوباره بازی کند. حتی وقتی در پنجم اردیبهشت ۱۳۵۹، هواپیماها و هلی کوپترهای آمریکایی در جریان عملیات نجات در صحرای طبس زمین گیر شدند، همراه آن ها شیشه عمر دولت دموکرات کارتر نیز به زمین خورد و شکست. گری سیک همکار بانفوذ برژینسکی او را از یک بازی جدید برای آزادی گروگان های آمریکایی در تهران برحذر می دارد: «عملیات جدید باید موفق شود، وگرنه وضع را از اینکه هست، بدتر می کند.» از جمله مشکلات این عملیات، نبود اطلاعات دقیق درباره محل نگهداری گروگان ها بود.
قلب این مبارزه جوی خستگی ناپذیر، عاشق مسابقه و رقابت و بردن، عصر جمعه، پنجم خرداد، در ۸۹ سالگی از کار ایستاد؛ به گفته دخترش «میکا» او در «آرامش» درگذشت. اما دوره مسئولیت او در دولت کارتر با آرامش نگذشت. این دو - برژینسکی و کارتر - دو شخصیت جداگانه داشتند، ولی به نوشته گری سیک، «هرگز نمی توانستند دوست نزدیک هم باشند اما می توانستند مکمل هم باشند. کارتر از وضع موجود ناراضی بود و می توانست از قدرت خود برای تغییر اوضاع استفاده کند. برژینسکی مردی بود با انرژی بی پایان که دائم به دنبال طرح های جدید می رفت. او پیوسته عقاید نویی را مطرح می کرد و برای نیل به آن ها در قید و بند شرایط موجود باقی نمی ماند. شاید کارتر عقاید او را بیشتر از آنکه پذیرفته باشد، رد کرده باشد، اما نوآوری های جسورانه او را ارج می نهاد.» (همه چیز فرو می ریزد)
شاه ایران هم در روزهای بحران، گیرنده دو پیام از آمریکا بود که از همین تفاوت دیدگاه کارتر و مشاورش برمی خاست؛ یک تفکر می گفت شاه باید آزادی ها را افزایش دهد و دیگری معتقد به سیاست مشت آهنین بود، یعنی سرباز بفرستیم و آن قدر آدم بکشیم که ناآرامی های ایران دیگر برای همیشه تمام شود. برژینسکی طرفدار مشت آهنین بود ولی کارتر نمی پذیرفت و حاضر به قبول چنین اقدامی نبود. نتیجه این شد که برژینسکی با اردشیر زاهدی تماس می گرفت و برنامه خودش را به شاه می داد و آن طرف دیپلمات های وزارت خارجه از طریق ویلیام سالیوان سفیر آمریکا در تهران، شاه را به اعتدال و میانه روی تشویق می کردند.
هنری پرکت، مسئول میز ایران در وزارت خارجه آمریکا در دوره انقلاب، حاصل این توصیه های متناقض را گیج شدن شاه دانسته که از برژینسکی یک خط می گرفت و از سالیوان خط دیگر و نمی دانست باید چه کند؟ این توصیه ها برای شاه ایران بود که چند ماه قبل کارتر در سفر به تهران آن را «جزیره ثبات» نامیده بود؛ به همین دلیل نوشته اند که درک برژینسکی از مسائل خاورمیانه هرگز به پای فهم او از اتحاد جماهیر شوروی نرسید.
شاه در دوره سرگردانی هم پیام های متناقضی می گرفت؛ برژینسکی از روگردانی آمریکا به متحد نزدیک خود ناخشنود بود ولی پاسخ کارتر به او این بود: «آیا می خواهی شاه ایران در آمریکا تنیس بازی کند درحالی که اتباع آمریکا در تهران دزدیده یا کشته شوند.»
۱۰ آبان ۱۳۵۸ (اول نوامبر ۱۹۷۹) سه دولتمرد ایرانی (مهدی بازرگان نخست وزیر، مصطفی چمران وزیر دفاع و ابراهیم یزدی وزیر خارجه) در ملاقات با برژینسکی در الجزایر از او خواستند «شاه را به آن ها بدهد». یزدی یکی از آن «سه فرد عاقل و فهمیده» به تعبیر برژینسکی که او را سخت تحت تأثیر قرار دادند، گفته بود که حضور شاه در ایالات متحده دولت ایران را آزار می دهد، اما تنها سه روز پس از آن دیدار، سفارت آمریکا در تهران اشغال شد و دولت بازرگان استعفا داد؛ این آغاز بحران بزرگ برای کارتر بود.
کارتر در گرگ و میش بامداد یکشنبه ۱۳ آبان ۱۳۵۸ ساعت ۵:۱۰ از طریق تلفن قرمز روز میز کارش خبر را گرفت، اول جدی نگرفت چون فکر کرد مانند اشغال سفارت در ۲۵ بهمن ۵۷ موضوع ختم به خیر می شود و هیچ تصور نداشت که این شروع یک بحران ۴۴۴ روزه است. برژینسکی رئیس یک گروه کوچک به کلی سری بود که  مسئولیت طراحی و پیشبرد گزینه های نظامی را برعهده داشت و جلسات بیشتر در دفتر کار او برگزار می شد.
دو ماه بعد از گروگانگیری، کارتر دستور تحریک پنهانی صدام حسین، رئیس جمهور وقت عراق برای اشغال جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک ایران در خلیج فارس را صادر کرد. گفته شده این برژینسکی بود که او را به صدور این دستور تشویق کرده اما این پیشنهاد هرگز اجرا نشد؛ برژینسکی به خبرنگار بی بی سی گفته این طرح «احتمالاً در وزارت امور خارجه متوقف شد.» برژینسکی در ۱۴ دی ۱۳۵۸ در گزارش هفتگی خود به کارتر نوشته بود: «شما گفتید که ما باید عراق را به تصرف سه جزیره تشویق کنیم. این دستورالعمل به وزارت امور خارجه فرستاده شده است.»
سال بعد گفته شد که این برژینسکی بود که در دیدار با صدام حسین او را به حمله به خاک ایران تشویق کرد؛ بعدها گری سیک در گفت وگو با «تاریخ ایرانی» چنین ملاقاتی را تکذیب کرد و گفت «برژینسکی به طور مطلق و بی هیچ ابهامی و به صورت کتبی کل داستان را منکر شده است.»
برژینسکی اما در خاطراتش نوشته که بعد از تلاش ناکام برای برقراری تماس با آیت الله بهشتی از طریق رابط های الجزایری اش عملیات نجات را پیشنهاد داد که به صورت آلترناتیو پیشنهاد کرد ایالات متحده جزیره خارک (یک پایگاه مهم نفتی) را در خلیج فارس اشغال کند و تا زمانی که ایرانی ها حاضر به مبادله گروگان ها با جزیره شوند آن را نگه دارد. درخواست برژینسکی را الریک هاینس، سفیر آمریکا در الجزایر روز ۲۳ دی ۱۳۵۸ با محمد صدیق بن یحیی، وزیر خارجه الجزایر مطرح کرد و جواب رد گرفت.
وقتی عملیات نجات به شکست انجامید باز این برژینسکی بود که می گفت آمریکا باید هر چه زودتر دست به طراحی عملیات جدیدی بزند. اما در نهایت کار به میانجی گری الجزایر کشیده شد؛ همچنان این برژینسکی بود که پیشنهاد کرد به ایرانی ها گوشزد شود ایالات متحده تغییر دیگری در مواضع خود نخواهد داشت و فرصت رو به پایان است و تهران باید در صورت آزاد نکردن سریع گروگان ها منتظر زیان های مالی باشد. این پیام با موافقت کارتر به تهران رسید اما ایران گروگان ها را روز تحلیف رونالد ریگان در ۳۰ دی ۱۳۵۹ آزاد کرد؛ روزی که برژینسکی هم از سمت دولتی کناره گرفت و پس از آن تا پایان عمر به تدریس در دانشگاه پرداخت و چندین کتاب نوشت.
برژینسکی در آخرین شطرنج عمرش با سرنوشت برای همیشه مات شد؛ اما توشه و تجربه اش در کوران حوادث شفاف ماند.