برجام با تهدیدی به نام ترامپ روبروست

نویسنده: اسکات پترسون

دیپلماسی ایرانی: «دونالد ترامپ»، رئیس جمهور جدید آمریکا به طرز خصمانه ای مخالفت خود را با توافق هسته ای ایران "برجام" نشان داده است و در خلال سخنرانی های انتخاباتی خود نیز به کرات اعلام کرده که اولویت شماره یک وی از بین بردن و لغو کامل توافق فاجعه آمیز هسته ای ایران است. اما همزمان با مراسم تحلیف رئیس جمهور جدید آمریکا، «حسن روحانی»، رئیس جمهوری ایران طی یک نشست خبری به ترامپ هشدار داد و اظهارات وی در خصوص برجام را "شعار" خواند. رئیس جمهور ایران همچنین به خبرنگاران حاضر در این نشست گفت که مذاکره مجدد در مورد برجام معنایی ندارد.

همچنان که دونالد ترامپ در خصوص تحقق سریع وعده های انتخاباتی خود، دستورات اجرایی لازم را یکی پس از دیگری امضاء می کند، هنوز به درستی مشخص نیست که آیا ممکن است سرنوشت برجام نیز در یکی از همین روزها به دست رئیس جمهور جدید آمریکا مشخص شود. اما شاید یافتن پاسخ این پرسش در گرو سوال بسیار مهم دیگری باشد و آن این است که آیا توافق هسته ای جهان را به مکانی امن تر تبدیل کرده است؟

بسیاری از تحلیلگران و حتی مقامات امنیتی اسرائیل پاسخ مثبتی به این پرسش داده و معتقدند که به لطف سیاست های دولت باراک اوباما و ترجیح وی به استفاده از شیوه های دیپلماتیک به جای جنگ، عناصر بسیار مهمی از برنامه هسته ای ایران محدود شده و زمان "گریز هسته ای" این کشور برای دستیابی به تسلیحات هسته ای از چند هفته به بیش از یک سال افزایش یافته است. اما کاهش تنش ها بر سر برنامه هسته ای ایران موجب نشد تا نگرانی های مداوم واشنگتن در خصوص برنامه موشکی ایران و حضور این کشور در سوریه و عراق از بین برود.

هنوز هم تحلیلگران مسائل ایران دوران تاریک و نگران کننده پیش از انعقاد توافق هسته ای را به خوبی به خاطر دارند؛ دورانی که در آن تعداد سانتریفیوژهای برنامه هسته ای ایران در طول یک دهه از 300 عدد به 19 هزار سانتریفیوژ رسید؛ دورانی که دانشمندان هسته ای ایران یکی پس از دیگری ترور می شدند؛ دورانی که حملات های سایبری متعددی با همکاری آمریکا و اسرائیل علیه تأسیسات و برنامه هسته ای ایران صورت می گرفت و بالاخره دورانی که توانایی های فزاینده ایران در زمینه هسته ای موجب نگرانی بسیاری از تحلیلگران شد و همه احساس می کردند که به زودی جنگ دیگری در منطقه خاورمیانه آغاز خواهد شد.

«کلسی دونپورت»، مدیر بخش عدم اشاعه «انجمن کنترل تسلیحات آمریکا» (ACA) در خصوص نتایج مثبت برجام می گوید: «انعقاد توافق هسته ای موجب شد تا تهدید وجودی برنامه هسته ای ایران از بین رفته و یکی از چالش های بسیار دلهره آور آمریکا در زمینه سیاست خارجی نیز برای همیشه پایان یابد». این کارشناس منع گسترش تسلیحات هسته ای در ادامه می افزاید: «اما امروز شاهد آن هستیم که خطر برنامه هسته ای کره شمالی در مقایسه با برنامه هسته ای ایران - که تحت نظارت های شدیدی قرار دارد - بسیار بیشتر است.  در حقیقت برنامه هسته ای کره شمالی چیزی بیش از یک تهدید است، چرا که پیونگ یانگ دست به آزمایش کلاهک های هسته ای زده و در حال حاضر نیز به دنبال توسعه و گسترش موشک های بالستیک دوربرد است».

دونپورت در بخش دیگری از اظهارات خود در خصوص توافق هسته ای ایران می گوید: «اگر توافق هسته ای ایران لغو شود و این کشور برخی از فعالیت های هسته ای خود را از سر بگیرد، این امر بدون شک موجب بی ثباتی منطقه خواهد شد و بحران دیگری را به وجود خواهد آورد که ایالات متحده آمریکا برای حل و فصل آن باید سرمایه های سیاسی و زمان بسیاری را صرف کند. با توجه به این که توافق هسته ای به خوبی در حال اجراست و کارآمدی خود را در این مدت اثبات کرده، بنابراین لغو برجام کاملاً غیرضروری به نظر می رسد». باراک اوباما، رئیس جمهور پیشین آمریکا نیز در شانزدهم ژانویه سال 2016 و همزمان با فرا رسیدن یک سالگی برجام در پیامی گفت: «اکنون یک سال از اجرایی شدن برجام می گذرد و ما می بینیم که این توافق نتایج قابل توجهی در پی داشته و جهان را به مکان امن تری تبدیل کرده است».

با این حال توافق هسته ای منتقدان و مخالفان بسیاری دارد و انتقادات ترامپ نسبت به برجام خود به نوعی منعکس کننده نظرات و انتقادات جمهوری خواهان است. ژنرال «مایکل فلین»، رئیس پیشین آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا و مشاور امنیت ملی دونالد ترامپ اخیراً در اظهاراتی عنوان کرد: «تغییر نظام و حکومت در ایران بهترین راه برای توقف برنامه تسلیحات هسته ای ایران است». انتقاداتی از این دست اغلب از این موضوع نشأت می گیرند که توافق هسته ای ایران بیشتر روی مسائل هسته ای تمرکز داشته و در آن به صورت آگاهانه به مسائل و موضوعات دیگر و همچنین عدم وجود اعتماد متقابل پرداخته نشده است.

اما به نظر می رسد که «جیمز ماتیس»، ژنرال اسبق نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا و وزیر دفاع دولت ترامپ دیدگاه معتدل تری نسبت به توافق هسته ای دارد. وی در خلال جلسه پرسش و پاسخ مجلس سنا در روز دوازهم ژانویه در اظهاراتی گفت: «توافق هسته ای ایران یک توافق ناقص در زمینه کنترل تسلیحاتی است نه یک معاهده دوستی، ولی وقتی که آمریکا قولی می دهد باید به آن احترام بگذارد و در این زمینه نیز با متحدانش همکاری کند».

از سوی دیگر، با وجود این که «بنیامین نتانیاهو»، نخست وزیر اسرائیل در آن زمان لابی گری های بسیاری را برای جلوگیری از انعقاد توافق هسته ای صورت داد، اما بر اساس گزارش های موجود مقامات ارشد امنیتی اسرائیل به این موضوع اذعان کرده اند که لغو توافق هسته گزینه چندان خوبی نیست و در عوض باید با شدت و قدرت بیشتری اجرا شود. وب سایت خبری «المانیتور» نیز در گزارشی در هفته جاری عنوان کرد که تمامی دستگاه های امنیتی اسرائیل از نیروهای دفاعی اسرائیل (IDF) گرفته تا موساد و سازمان های اطلاعاتی ارتش اسرائیل، همگی در یک دیدگاه مشترک هستند و آن این است که نباید از آمریکا خواست تا مذاکرات مجددی را بر سر توافق هسته ای ایران به راه اندازد.

«شهرام چوبین»، محقق ایرانی و پژوهشگر ارشد اندیشکده صلح «کارنگی» در خصوص توافق هسته ای می گوید: «گروه های ذینفعی چون عربستان سعودی، اسرائیل و جناح راست جمهوری خواهان کارشکنی های بسیاری را در طول مذاکرات هسته ای انجام دادند و توافق هسته ای ایران که صرفاً بر مسائل و موضوعات هسته ای تمرکز دارد را به مسائل دیگری چون برنامه موشکی ایران و رفتار این کشور در سطح منطقه ارتباط دادند».

«جان کری»، وزیر امورخارجه اسبق آمریکا که در طول بیش از یک سال مذاکره، شخصاً به صورت مستقیم با همتای ایرانی خود «محمد جواد ظریف» دیدار و گفت وگو داشت، در خصوص نتایج مثبت حاصل از توافق هسته ای ایران گفت که برجام توانسته تا مانع از بروز جنگ شود. یکی دیگر از نتایج ارزشمند تماس و ارتباطات نزدیک میان ورزای امور خارجه ایران و آمریکا حل و فصل سریع موضوع دستگیری 10 ملوان نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا در آب های خلیج فارس توسط نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود. بدون شک اگر این اتفاقات در سال های پیش رُخ می داد به بحرانی بزرگ تبدیل می شد و حتی احتمال آن وجود داشت که کار به درگیری نظامی میان دو کشور کشیده شود، اما به لطف ارتباطات به وجود آمده در خلال مذاکرات هسته ای این مشکل یک شبه و از طریق تماس تلفنی حل و فصل شد.

با این حال توافق هسته ای ایران نقایصی نیز دارد؛ برای مثال روند کُند لغو تحریم ها و محدودیت های بانکداری موجب خشم و ناراحتی مقامات ایرانی شده است. در گزارش اخیر منتشر شده از سوی گروه بین المللی بحران (ICG) آمده است: «آسیب پذیری توافق هسته ای در ماهیت معاملاتی آن نهفته است؛ در این توافق تدابیری به منظور تغییر یا کاهش دشمنی های میان ایران و آمریکا اتخاذ نشده است و همین امر موجب می شود تا این توافق در معرض یک محیط ناپایدار سیاسی قرار بگیرد.» گروه بین المللی بحران در بخش دیگری از این گزارش می افزاید: «شاید در بیش از دو دهه اخیر، دونالد ترامپ اولین رئیس جمهوری در آمریکا باشد که دیگر نیازی نیست تا در بدو ورود خود به کاخ سفید نگران خاصی در زمینه برنامه هسته ای ایران داشته باشد».

با توجه به تغییرات سیاسی به وجود آمده در واشنگتن، مخالفان توافق هسته ای ایران به جای لغو یک جانبه توافق هسته ای به روش های بسیار آسانتری دست یافته اند که این امر موجب خشم دیگر امضاء کنندگان این توافق همچون روسیه، چین و اتحادیه اروپا شده است. دونپورت در خصوص رویکرد و مواضع احتمالی ترامپ و جمهوری خواهان در قبال توافق هسته ای ایران می گوید: «بدون شک، دولت ترامپ و کنگره آمریکا مواضع و سیاست های سختگیرانه ای را در قبال ایران در پیش خواهند گرفت و به اعمال تحریم های بیشتر در زمینه نقض حقوق بشر، حمایت از تروریسم یا برنامه موشک های بالستیک ایران روی خواهند آورد؛ اقداماتی که به نوعی تجاوز و تخطی از توافق هسته ای ایران قلمداد می شود. آنها تلاش خواهند کرد با اقداماتی از این دست ایران را تحریک کرده و این کشور را وادار به تلافی جویی کنند تا به این ترتیب توافق هسته ای ایران به شکست انجامد». بسیاری از مخالفان توافق معتقدند که این استراتژی نتیجه بخش خواهد بود و با تحت فشار قرار دادن برجام، این توافق به نقطه ای خواهد رسید که به صورت خودکار برای همیشه پایان یابد.

منبع: کریستین ساینس مانیتور/ مترجم: زهره شهریاری