رابطه ما و روس ها؛ از حرف تا واقعیت

دیدبان روسیه: ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در آخرین روزهای سال جاری میلادی به ترسیم نحوه و نوع بازی روسیه در شطرنج بین الملل پرداخت و دکترین جدید سیاست خارجی فدراسیون روسیه را امضا و تبیین کرد. سند راهبردی که به واسطه شرایط پیچیده سوریه از یک سو و روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا از سوی دیگر (که برخی آن را پنجره ای جدید در روابط کاخ سفید-کرملین می دانند) اهمیت دو چندانی گرفته است. سندی که تروریسم بین الملل را یکی از خطرناک ترین واقعیت های دنیای امروز می داند و بر این باور است که با ظهور سازمان تکفیری داعش، تهدیدهای تروریستی شکل تازه ای به خود گرفته و لازم است تا ائتلافی بین المللی برای مقابله با تروریسم بر مبنای قوانین و موازین موجود و تعاملات موثر و سیستماتیک حکومت ها را محور کلیدی قرار داده و بدون سیاسی کردن مساله و یا استفاده از استانداردهای دوگانه از امکانات جوامع مدنی به طور مطلوب بهره گرفته و مانع از انتشار تروریسم و افراطی گرایی، افکار رادیکال در جوامع شود.

پوتین در سال پایانی ریاست جمهوری اوباما عزم خود را برای تشکیل ائتلافی ضد داعش در سوریه جزم کرده بود که موفق نشد به مطلوب حداکثری اش دست یابد؛ ولی اکنون با روی کار آمدن ترامپ امیدهای زیادی دارد. در یادداشت پیش رو نگارنده ابتدا اولویت های دکترین سیاست خارجی روسیه که ولادیمیر پوتین در سی ام نوامبر سال جاری امضا کرده است را تبیین می کند و سپس به بررسی این موضوع خواهد پرداخت که چرا افکار عمومی در ایران همواره همگرایی روسیه با هر کشور دیگری نظیر آمریکا و یا رژیم صهیونیستی را به مثابه دور زدن منافع ایران توسط کرملین تلقی می کنند و علت این بی اعتمادی ها در دوران کنونی چیست.
 

► اولویت های منطقه ای در سیاست خارجی روسیه:

در فصل چهارم این سند به اولویت های منطقه ای سیاست خارجی روسیه اشاره شده است و به نظر می رسد ترتیب آورده شدن بندها، نشان دهنده اولویت و اهمیت کشورها و یا مناطق در سیاست خارجی کرملین است. خارج نزدیک یا همان کشورهای مشترک المنافع و یا بهتر بگوییم اتحاد جماهیر شوروی، اولویت نخست سیاست خارجی روسیه است که در قسمت های مختلف این سند و اسناد سال های گذشته مشخص می باشد. به نظر می رسد روس ها همچنان دغدغه دارند که زبان روسی میان این کشورها زبان اول باشد، اقتصاد این کشورها به هم گره بخورد و در سند جدید با بهره گیری از قدرت نرم درصدد هستند این نزدیکی و ائتلاف هر چه بیشتر شود و شاید از همین روست که در بندهای نخستین بر اهمیت این کشورها و اتحادیه اقتصادی اوراسیایی در بیش از ده بند تاکید شده است.

سپس از اتحادیه اروپا به عنوان یک شریک مهم اقتصادی-تجاری و سیاست خارجی برای روسیه یاد شده و در بیش از پنج بند به این اتحادیه و برخی کشورهای آن به طور خاص پرداخته شده؛ که در این میان حتی به حذف گام به گام مقررات ویزا به صورت متقابل نیز اشاره شده است.

اولویت سوم مربوط به آمریکا است، که به موجب بند 72 به برقراری روابط متقابل سودمند با ایالات متحده با توجه به مسئله ویژه دو دولت در قبال ثبات راهبردی جهانی و به طور کلی وضعیت امنیت بین المللی و همچنین ظرفیت های قابل توجه در همکاری های تجاری-سرمایه گذاری، علمی-فناوری و دیگر همکاری ها علاقه مند است.

پس از آن اولویت چهارم خود را به شرق آسیا و گسترش شراکت راهبردی با هند و چین اختصاص داده و سپس در بند 92 به خاورمیانه و شمال آفریقا می رسد. این نشان می دهد که همچون گذشته این منطقه در اولویت پنجم سیاست خارجی کرملین قرار دارد، اگر چه اکنون به واسطه نقش پذیری روس ها در سوریه افکار عمومی آن را در اولویت بالاتری تصور می کنند.
در بند 92 این سند آورده شده که روسیه همچنان از سهم قابل ملاحظه ای در تثبیت اوضاع در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا برخوردار است. از یک سو به نقش خود در حل و فصل جامع «مناقشه عربی-اسرائیلی» اشاره می کند و از سوی دیگر به جایگاه خود در حل و فصل سیاسی اوضاع سوریه. نکته جالب توجه آن است که کرملین در این قسمت هیچ اشاره ای به همکاری های خود با ایران در سوریه ندارد.
 

► جایگاه ایالات متحده در دکترین جدید سیاست خارجی روسیه:

در بند 72 این سند آورده شده است که روسیه علاقه مند به برقراری روابط متقابلا سودمند با ایالات متحده آمریکا با توجه به مسئولیت ویژه دو دولت در قبال ثبات راهبردی جهانی و به طور کلی وضعیت امنیت بین الملل و همچنین وجود ظرفیت های قابل توجه در همکاری های تجاری-سرمایه گذاری، علمی-فناوری و دیگر همکاری ها است. اما در ادامه این بند، خط قرمزهای خود را بار دیگر مشخص و تاکید می کند که اعلام قضایی برونمرزی آمریکا را توسط دستگاه قضایی این کشور خارج از قوانین بین المللی به رسمیت نمی شناسد و تلاش های این کشور را برای اعمال فشار سیاسی، اقتصادی یا هر نوع اعمال فشاری را نمی پذیرد و حق واکنش شدید به هر گونه اقدام خصمانه ای را برای تحکیم دفاع ملی و اتخاذ تدابیر متقابل یا متقارن برای خود محفوظ می داند.

در بندهای 73 و 74 نیز که مستقیما مربوط به روابط با آمریکا است کرملین از کاخ سفید انتظار دارد تا در اقدامات خود در عرصه جهانی دقیقا به هنجارهای حقوق بین الملل و قبل از هر چیز به قوانین منشور سازمان ملل متعهد باشد.

این بندها نشان می دهد که کرملین از یک سو به دنبال گسترش همکاری ها با طرف آمریکایی خود، به ویژه برای مقابله با تروریسم در خاورمیانه است و از سوی دیگر اما می کوشد تا حرکت در جهت همکاری های مشترک مبتنی بر حفظ خطوط قرمز مسکو داشته باشد. اگرچه روی کار آمدن ترامپ در کاخ سفید تا حد بسیاری سبب دلگرمی مرد شماره یک کرملین شده است و تلاش می کند تا در دو سال پایانی این دور از ریاست جمهوری خود روابط میان دو کشور را در حد ممکن احیا کند تا منافع ملی روسیه تا میزان حداکثری در حوزه بین الملل تحقق یابد.
 

► جایگاه جمهوری اسلامی ایران در دکترین جدید سیاست خارجی روسیه:

در بند 94 این سند به ایران اشاره و آورده شده است که روسیه خط مشی توسعه همه جانبه همکاری با ایران را دنبال می کند و همچنین در اجرای مداوم برجام متناسب با تصمیمات شورای حکام آژانس انرژی اتمی می کوشد. در اینجا یک نکته وجود دارد؛ درست در بند بعد یعنی بند 95 به گفتگوهای راهبردی با شورای همکاری کشورهای خلیج فارس اشاره شده است. این نشان می دهد علی رغم اینکه مسئولان سیاست خارجی در دولت یازدهم تاکید دارند که روابط ایران و روسیه را در این دولت راهبردی کرده اند، اما آنچه در این سند دیده می شود برای رابطه با ایران صرفا از عنوان توسعه همه جانبه یعنی گامی قبل تر از ورود به طیف همکاری های راهبردی استفاده شده است؛ اگر چه برای کشورهایی نظیر هند، چین، ویتنام و حتی کشورهای عربی لفظ راهبردی را بکار برده اند. اما در مقابل برای کشورهای نظیر اندونزی، تایلند و سنگاپور نیز از لفظ گسترش همکاری های چندجانبه اشاره شده است.
 

► رابطه ما و روس ها؛ از حرف تا واقعیت

در رابطه ما و روس ها و اصولا ما و هر کشور دیگری، یک نکته بسیار مهم وجود دارد: اینکه ما چگونه آن کشور را فهم می کنیم، به چه صورت اهداف و مناسباتمان را تعریف می کنیم و چه انتظاراتی از آن کشور داریم؛ در پایان چه بسته خبری تولید می کنیم و انتظار مخاطب خود را در چه سطحی قرار می دهیم.

به نظر می رسد بخش بزرگی از بی اعتمادی ما به روس ها به خصوص در دولت یازدهم بدین سبب است که اخبار و موضع گیری های ضد و نقیضی از سوی رسانه ها و دیپلمات های ایرانی و روسی منتشر می شود؛ (درست همانند پدیده ای که در موضوع برجام نیز اتفاق افتاده است) و این سبب می شود افکار عمومی ما نسبت به روس ها بی اعتماد شود. به عنوان مثال پس از سالیان آزگار روس ها مدعی شدند که اس 300 را به ایران تحویل داده اند، طرف ایرانی تکذیب و پس از یک هفته تائید کرد؛ موضوعی که در موارد استفاده از پایگاه نوژه نیز مشاهده و شد و گویا دولتمردان کنونی نسبت به گفتگوها و رفتارهای خود مطمئن نیستند.

به نظر می رسد ما باید سطح توسعه روابط خودمان را صحیح، دقیق و مطابق حقوق و عرف دیپلماتیک و بین الملل مشخص کنیم. طی سالیان اخیر برخی دیپلمات های ایرانی تاکید می کنند که روابط دو کشور بسیار استراتژیک است، این در حالی که در سند راهبردی سیاست خارجی روسیه از لفظ استراتژیک استفاده نشده است؛ اگر چه این امر به هیچ عنوان به معنای پایین بودن سطح روابط دو کشور نیست؛ اما مشکل آنجاست که ما می خواهیم بگوییم در دوران ما بهترین روابط وجود داشته است و درب باغ سبزی را ترسیم می کنیم و توقع افکار عمومی را بیش از حد انتظار بالا می بریم؛ اما از سوی دیگر باغ سبزی که طرف روس ترسیم می کند، کمی متفاوت است و این موضوع سبب می شود تا بی اعتمادی در افکار عمومی ما به وجود آید. این در حالی است که اگر ما از ابتدا آگاهی راستین داده بودیم، قطعا بی اعتمادی بسیار کمتری وجود داشت. لذا شاید بهتر باشد دولتمردان یازدهم و یقه سفیدهای آنها در وزارت امور خارجه بر گسترش گام به گام روابط و یا راهبردی بودن روابط در حوزه خاصی (همچون همکاری های مشترک در سوریه)  تاکید کنند.

روسیه یک بازیگر مهم فرامنطقه ای است، ما از یک سو مدعی هستیم روابطمان با این کشور راهبردی است و از سوی دیگر همواره کارشناسان و تحلیلگرانمان بیم این را دارند که مبادا کرملین ما را دور بزند. در واقع ما به دلیل آگاهی های کاذبی که به دست آورده ایم، روسیه را درست فهم نکرده ایم. زمانی که برای استراتژیک بودن روابط به تعداد دیدارها و گفتگوهای روسای جمهور ایران و روسیه استناد می شود، بدیهی است که کارشناسان و تحلیلگران به عنوان مثال مقایسه ای نیز با تعداد سفرها و گفتگوهای روسای جمهور روسیه و اسرائیل با یکدیگر می پردازند و بیم آن دارند که مبادا این روابط خانه ای روی آب باشد و حرف از بی اعتمادی می زنند. به نظر می رسد اگر مذاکرات و گفتگوهایی مبتنی بر مدل سردار سلیمانی با مقامات روس الگوی مناسبی برای دیپلمات های ما در وزارت خارجه و سازمان توسعه و تجارت باشد، آن ها هم می توانند به صورت برد-برد به گسترش روابط با همسایه شمالی در حوزه سیاسی و اقتصادی بپردازند که یقینا تاثیرات بسیار خوبی خواهد داشت و افکار عمومی از حس بی اعتمادی به روس ها فاصله خواهد گرفت. 
 
در پایان باید اشاره کرد که در داستان ما و روس ها در دولت یازدهم، اگر در سیاست خارجی مان بر اساس منافع ملی مذاکره و عمل نکنیم، میان روسیه، فرانسه، انگلیس و یا آمریکا هیچ فرقی وجود ندارد؛ چرا که همه کشورها به دنبال منافع ملی خود هستند. باید توجه داشت متاسفانه برخی در کشور ما در گذشته و حتی اکنون بر این باور بوده و هستند که صرف مذاکره و عقد قرارداد به معنی موفقیت و دستاورد بزرگی است؛ اما اگر این گونه به موضوع نگاه کنیم، یقینا فتحعلی شاه قاجار بزرگترین مذاکره کننده و دیپلمات تاریخ ایران بوده است، چرا که قراردادهای بزرگ و البته ننگینی را در تاریخ ایران به جای گذاشت؛ شاید او هم معتقد بوده است که صرف مذاکره و عقد قرارداد به معنای دوران طلایی مناسبات است.


► کلام آخر

بدون شک ترامپ گزینه بسیار مطلوبی برای پوتین است، بخصوص در مقابل کلینتون و گرچه یک ماه از اعلام نتایج انتخابات آمریکا می گذرد، اما همچنان روس ها در برنامه های شبکه تلویزیونی و رادیویی خود به این موضوع اشاره و اعلام خرسندی می کنند. همان طور که بسیاری از تحلیلگران معتقد هستند پوتین و ترامپ شباهت های بسیاری در تصورات و استراتژی سیاسی با یکدیگر دارند. هر دو آنها عملگرا و کاریزماتیک هستند. پیش از برگزاری انتخابات آمریکا نیز رئیس کمیسیون امور بین المللی دومای روسیه ضمن تاجر خواندن ترامپ تاکید کرده بود که با وی بهتر می شود کار کرد؛ چرا که یک تاجر همه چیز را قابل گفت وگو می داند. این نشان دهنده اشتراکی دیگر میان پوتین و ترامپ است. هر دو آنها آماده اند برای دستیابی به هدف خود معامله کنند. به نظر من طی دو سال باقی مانده ریاست جمهوری پوتین در این دوره و دو سال ابتدایی ترامپ همکاری های خوبی میان آنها شکل می گیرد.

همچنین باید در نظر داشت که گسترش روابط روسیه با آمریکا در صورتی که سیاستگذاری صحیحی میان تهران و کرملین وجود داشته باشد نه تنها چالش نیست که می توان آن را به فرصتی تبدیل کرد. تنها باید به همان نکته همیشگی توجه داشت که در سیاست خارجی نباید مطلق گرایانه رفتار کرد و همه تخم مرغ ها را در یک سبد چید و انتظاری فراتر از واقعیت داشت.

نویسنده: احمد وخشیته، سردبیر دیدبان روسیه و دانشجوی دکتری علوم سیاسی در دانشگاه دوستی ملل روسیه؛
منبع: هفته نامه مثلث