چهار بعد دیپلماسی عمومی ایران

دکتر محمد رضا دهشیری استاد دانشگاه*

دیپلماسی ایرانی: دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران دارای چهار بعد است:

بعد اول، دیپلماسی رسانه ای است که به فضاسازی و تصویرسازی در زمینه سیاست خارجی با بهره گیری از رسانه های جمعی یا مجازی اهتمام می ورزد. صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و نیز رسانه های مکتوب و مجازی در این زمینه ایفای نقش می کنند. باید اذعان داشت که با توجه به تحول در مخاطبان، کارگزاران و ابزارهای دیپلماسی عمومی، جمهوری اسلامی ایران در دیپلماسی عمومی نوین خود تلاش دارد از ابزارهای مدرن رسانه ای اعم از اجتماعی و مجازی و فناوریهای نوین ارتباطی بهره یگیرد. توسعه کارکرد رسانه های گروهی و توسعه و پیشرفت ارتباطات و اطلاعات در جامعه معرفتی و دانش بنیان کنونی ایجاد کننده یک فرهنگ نوین در دیپلماسی عمومی است که بر اساس شفافیت، باز بودن و تبیین دیدگاه ها در حوزه همگانی و با اهتمام به خلاقیت، اقناع، تصویر سازی و انعطاف استوار است. ارائه تصویری دلپذیر از نظام و ارزشهای انقلاب اسلامی به ویژه الگوی مردم سالاری دینی و نظام بین الملل چند مرکزی، چند وجهی و چند ضلعی برای مخاطبان یکی از ارکان های دیپلماسی عمومی کشورمان به شمار می رود. از آنجا که نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر آموزهای دینی و اسلامی است برای ارائه تصویری مطلوب از نظام در خارج، و نیز معرفی اسلام ناب و عقلانی در محیط جدید رسانه ای تلاش می کند.

دومین جنبه دیپلماسی عمومی، دیپلماسی فرهنگی است که به منظور پیشبرد مناسبات فرهنگی با مردم سایر کشورها طرح ریزی می شود. در این زمینه، دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران دارای رویکردی تمدنی با ویژگی چند بعدی و چند وجهی است که از قابلیت تاثیرگذاری در حوزه فرهنگی نوروز موسوم به ایران فرهنگی برخوردار است. در این رهگذر، شایسته است ترویج و توسعه زبان فارسی از دو منظر اشاعه فرهنگی و تمدنی و به مثابه ابزار و زبان انتقال پیام انقلاب اسلامی به جهان پیرامونی مورد اهتمام قرار گیرد. یکی از اختصاصات دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران در حوزه فرهنگی آن است که مواردی از قبیل صدور انقلاب و بیداری اسلامی در زمره دیپلماسی عمومی کشورمان به شمار می آید. صدور انقلاب مستند به اصل دینی دعوت به معنای دعوت بشر به تعالیم و ارزش های وحیانی است. حضرت امام (ره) با مطرح کردن ایده صدور انقلاب و نهضت مستضعفین علیه مستکبرین، رسالت جهانی انقلاب اسلامی را به گوش جهانیان رسانید و در نامه خود به گورباچف این اصل را در عمل به مرحله اجرا گذاشت. بنیانگذار جمهوری اسلامی جهت گیری سیاست خارجی کشور را – علاوه بر جنبه های سنتی و رسمی - به سوی تماس و ارتباط با توده های  مردم سوق دادند و بعد جدیدی را به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با هدف صدور معنوی آرمان های انقلاب به دیگر کشورها و رهایی مستضعفین جهان از قید ظلم و برقراری عدالت جهانی، اضافه کردند. حضرت  امام (ره) بر این باور بودند که صدور انقلاب به این است که اخلاق انسانی و آداب  و اعمال اسلامی در ملت های هدف به گونه ای باشد که اخلاق اسلامی در آن جوامع رشد کند. بنابراین، انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن به دلیل برخورداری از بنیان ها و پیام های فکری و فرهنگی قوی و با عنایت به اینکه قدرت نرم آن بر توام ساختن دیپلماسی با اخلاق استواراست الگویی جدید از دیپلماسی عمومی را عرضه کرده است.

سومین بعد دیپلماسی عمومی، دیپلماسی مبادله است که بر اساس آن دولتمردان به گسترش مناسبات مردم به مردم موسوم به دیپلماسی شهروندی و نیز تبادلات فرهنگی و دانشگاهی و روابط پایدار با نخبگان دانشگاهی موسوم به دیپلماسی مسیر دو اهتمام می ورزند. بنابراین اقداماتی از قبیل اعزام دانشجو به خارج، پذیرش بورس های تحصیلی، در حوزه دیپلماسی اموزشی و بین المللی سازی اموزش عالی کشور، خبرنگاران اعزامی، فرآیند ارتباطات میان فرهنگی، برگزاری انواع جشنواره های هنری، همایش ها و سمینارهای فرهنگی و حتی ایجاد سایت های اینترنتی در حوزه دیپلماسی عمومی قرار دارند. در واقع، مهمترین گروه هدف در دیپلماسی عمومی، نخبگان کشورهای دیگر هستند، چرا که با تاثیرگذاری بر آنها می توان امیدوار بود که آنها خود به اشاعه گران و ترویج کنندگان مقاصد کشورمان تبدیل شوند. بنابراین، در دیپلماسی عمومی مخاطبان فرهیخته بیشتر با برنامه های مبادله های علمی دانشگاه و فرهنگی هنری مورد توجه قرار می گیرند. مبادله های آموزشی و پذیرش و پذیرایی از نخبگان کشورهای دیگر از دیرباز در شمار سرمایه گذاری های پر سود سیاست خارجی قرار داشته است. علاوه بر این، شایسته است سرمایه گذاری درباره گردشگران به منظور تغییر ذهنیت آنان در باره جمهوری اسلامی ایران به سوی تصویری ایجابی، در عرصه سیاستگذاری دیپلماسی عمومی کشورمان مورد عنایت قرار گیرد.

چهارمین بعد دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران، دیپلماسی عمومی نظامی است. با توجه به همپیوندی سیاست خارجی و سیاست امنیتی کشورمان برای مدیریت بحران های منطقه ای به ویژه بحران های سوریه و عراق و کمک های مستشاری نظامی کشورمان در این دو کشور برای مقابله با داعش شایسته است از نیروهای مستقر در این دو کشور برای تصویرسازی ایجابی بهره برداری شود. در واقع، دیپلماسی عمومی نظامی به آن دسته از فعالیت هایی اطلاق می شود که از سوی نیروهای نظامی و شبه نظامی یک کشور هم به طور مستقیم و هم غیرمستقیم برای تاثیرگذاری بر نگرش های مخاطبان عام و نظامی صورت می گیرد تا از این طریق از اهداف سیاست خارجی کشور حمایت و حراست شود. نظر به اینکه در اقدامات درازمدت علیه شبکه های تروریستی و افراطی در منطقه نیروهای مستشاری به ویژه مدافعان حرم به طور مستمر نقشی موثر را ایفا می کنند، تلاش های متمرکز برای درک و جذب مخاطبان عام و خاص به منظور ایجاد، تقویت، یا حفظ شرایط مورد نظر برای پیشبرد سیاست ها، و اهداف کشور و تداوم تصویر سازی ایجابی در فرایندی تعاملی با مردم و نخبگان از اهمیت بسزایی برخوردار است. اقداماتی که از رهگذر ان می توان به اجرای بهتر دیپلماسی عمومی نظامی مبادرت کرد مواردی از قبیل تفکیک اهداف استرتاژیک و تاکتیکی، درک و شناخت مخاطب هدف، آموزش مستشاران نظامی برای آشناسازی آنان با سازوکارهای دیپلماسی عمومی، برنامه ریزی برای ارائه پیام مناسب به مخاطبان، بهره گیری از منابع مناسب برای اطلاع رسانی، اندازه گیری اثر و نه صرفا خروجی از سوی نهادهای ارزشیابی، و سرانجام ایجاد و حفظ روابط دوستانه و برادرانه با مردم کشورهای هدف را در بر می گیرد. افزون بر این، شایسته است اقدامات مدافعان حرم نه صرفا برای دفاع از مسلمانان اعم از شیعه و سنی بلکه به عنوان دفاع از مسیحیان، دروزی ها، ایزدی ها، اسماعیلیان و نیز انواع قومیت ها اعم از عرب ها، کردها، ارامنه و ترک ها تبیین شود.

در پایان شایسته است به نهادهای دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران نیز اشاره مختصری بشود که از آن جمله می توان به مرکز دیپلماسی عمومی و رسانه ای وزارت امور خارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، کمیته امداد امام خمینی (ره)، معاونت بین الملل حوزه های علمیه، و جامعه المصطفی العالمیه اشاره داشت.

به نظر می رسد به دلیل تکثر کارگزاران دیپلماسی عمومی و تفکیک نشدن نقش ها نوعی ناهماهنگی نسبی در دیپلماسی عمومی کشورمان وجود دارد. بنابراین به منظور تبدیل کثرت به وحدت در زمینه هماهنگ سازی کارکردی مراکز تصمیم گیری در حوزه دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد می شود نسبت به تشکیل "شورای عالی دیپلماسی عمومی" زیر نظر رئیس جمهوری و با حضور نهادهای ذی ربط به منظور سیاستگذاری کلان و هماهنگ سازی عملکردی اقدام بایسته صورت بگیرد.

*متن سخنرانی در ششمین نشست علمی گروه مطالعات روابط بین الملل