ضعف دیپلماسی در مسائل زیست محیطی

سارا اردو، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: تقریباً 14 سال از زمانی که ریز گردها را مهمان ناخوانده تلقی کردیم گذشت و امروز تسلط گرد و غبار بر آسمان استان های کشور نفس مردمان را تنگ کرده است. آسیب های اقتصادی – اجتماعی ریزگردها به کشور کمتر از آسیب اقتصادی- اجتماعی یک جنگ نیست. به عنوان نمونه خوزستان که یک قطب اشتغال زایی بزرگ در کشور محسوب می شد و مردم از تمام نقاط برای کسب و کار و در آمد  از هر تخصص و صنفی به سمت این استان سرازیر می شدند، به دلیل تسلط ریزگردها در استان نه تنها  شاهد افت این استان در اشتغالزایی بودیم،  بلکه شاهد افزایش مهاجرت افراد بومی به خارج استان هستیم. این آسیب ها ناشی از ریزگردها کمتر از آسیب یک جنگ بزرگ در کشور نیست.

از نظر کارشناسی عوامل متعدد طبیعی و انسانی زمینه ساز بروز پدیده ریزگردها می شود. از مهمترین علل داخلی زمینه گسترش پدیده ریزگردها در ایران مدیریت ضعیف منابع آبی و رودخانه ای در ایران، خشک شدن تالاب ها به خصوص تالاب های مناطق جنوبی کشور مانند تالاب هورالعظیم در خوزستان و تغییر کاربری اراضی کشاورزی و جنگلی اشاره کرد. مهمترین عامل خارجی گسترش پدیده ریزگردها  در کشور موفقیت نداشتن در سیاست های خارجی مان است؛ تصاویر ماهواره ای در مورد ریزگردها در جنوب کشور نشانگر این است که گسترش ریزگردها در این بخش کشور به دلیل وجود صحراهای عظیم شمال عربستان همچنین تپه های ماسه ای وسیع و بیابان های لخت و لم یزرع این کشور و بیابان های رسی و کفه ای در جنوب عراق و شمال شرق کویت و نیز سد سازی ترکیه و خشک شدن تالاب این بخش است.

روند مدیریت محیط زیست در داخل کشور به دلیل ضعف شدید در ارزیابی های زیست محیطی طرح ها و پروژه ها همچنین دستکاری غیر اصولی اکوسیستم های طبیعی محیط زیست مانند سد سازی ها بدون ارزیابی و آینده پژوهی های زیست محیطی کارشناسی شده روی رودخانه ها و دریاچه ها و یا انتقال آب رودخانه کارون که شاهرگ منابع آبی منطقه به خصوص تالاب های منطقه که یکی از عوامل اصلی در مهار ریزگردها هست، بدون توجه به کمبود و بحران آب منطقه و روند تغییرات اقلیمی خود جای تفکر و تامل بسیار دارد.

برای رفع عوامل خارجی پدیده ریزگردها لازم است که یک همکاری بین المللی در سطح منطقه به ویژه میان کشورهای ترکیه، ایران، عراق و سوریه صورت گیرد. قابل کتمان نیست که سیاست خارجی ما، نه در چند سال اخیر بلکه از چند دهه پیش، در مسائل مربوط به محیط زیست قوی عمل نکرده است.

دستگاه دیپلماسی ما باید کنش مؤثری درباره سدسازی های ترکیه روی دجله و فرات یا سد سازی افغانستان روی هریرود داشته باشد.  ساخت سدهای عظیم از سوی ترکیه بر سرشاخه های دجله و فرات تاکنون تا حد زیادی سبب کاهش حجم ورودی آب رودخانه های دجله و فرات و خشک شدن تالاب هورالعظیم شده است. اگر این سدسازی ها تکمیل شود و حقابه تاریخی سوریه و عراق و محیط زیست منطقه تأمین نشود، هم عراق و سوریه دچار آسیب جدی خواهند دید و هم کشور ما به علت ورود ریز گردها و نیزکم آب شدن اروندرود دچار مشکلات محیط زیستی و اجتماعی- اقتصادی خواهد شد، همچنین افغانستان با ساخت سد سلما، آب هریرود را مهار می کند و بخشی از خراسان را دچار کم آبی خواهد کرد و نیز سهم ما از آب هیرمند بر اساس قرارداد را از دست داده ایم که باعث خشک شدن تالاب های شرق کشور و تشدید ریزگردها در شرق کشور شده است.

دستگاه دیپلماسی و سیاست های خارجی ما باید اقدامی درخور توجه و مؤثری در مذاکرات زیست محیطی داشته باشد. کشور ما بالقوه کشوری است تأثیرگذار و می تواند با ورود کامل و تمام در جامعه جهانی از ابزارهای اقتصادی و فرهنگی خود، با کمترین هزینه بهره برداری کند و برای مثال ترکیه را به پیوستن به کنوانسیون بین المللی تشویق کند و با  استفاده از ابزار کنوانسیون ها ترکیه را به حفظ جریان های آبی فرامرزی مشترک میان چند کشور و حراست از حیات رودخانه ها و سرزمین های تشویق کند و یا بر اساس مواد قانونی کنوانسیون های بین المللی در برابر این رفتار در مجامع بین المللی مدعی شوند.

ما نیز باید شیوه های مدیریت منابع آبی مان را اصلاح کنیم و در مورد آب هایی که از کشور بیرون می روند، این طرز فکر را که تنها راه درست، مهار کردن آب های مرزی است کنار بگذاریم. در این صورت است که خواهیم توانست منابع آب ورودی به کشورمان را هم به صورت مشترک با همسایگان مدیریت کنیم. اصل پایه در  مدیریت مشترک  این است که چند کشوری که از کوهستان تا مصب میزبان رودخانه هستند، به زنده ماندن رود و به تجربه های بومی و هزاران ساله بهره برداری از آن احترام بگذارند و عمل کنند.

اما نکته مهم و قابل تامل دیگر که باید مورد بررسی قرار گیرد، جنگ و درگیری در کشورهای مرزی به خصوص مرزهای غربی باعث شده است که ما در ایجاد سد و موانع جهت کاهش پراکنش ریزگردها موفق نباشیم و این نیز باعث تشدید این چالش شده است. با توجه به تسلط این غبار سنگین در زندگی روزمره و سلامتی مردم و آسیب های اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی ما نباید مبارزه با ریزگردها را به دلیل ناامن بودن مرزهای غربی به آینده واگذار کنیم، با مدیریت کارشناسی شده و استفاده از تجربیات کشورهای دیگر به مبارزه با این چالش بزرگ بپردازم.

انتشار اولیه: دوشنبه 12 مهر 1395 / انتشار مجدد: سه شنبه 27 مهر 1395