آزادی تکریت و موازنه‌ دیپلماتیک بغداد

دیپلماسی ایرانی: ارتش و نیروهای امنیتی عراق موفق شدند تکریت را از داعش باز پس بگیرند، گرچه بر اساس گزارش ها هنوز آرامش و زندگی عادی به این شهر سنی نشین برنگشته و عناصر داعش همچنان درصدد نفوذ به منطقه و اقدامات تلافی جویانه هستند. این در حالی است که عملیات بازپس گیری تکریت با حواشی همراه بود که پس لرزه های آن همچنان ادامه دارد. اما نکته مهمتر در این باره، تحول تدریجی در رویکرد ایجاد موازنه در سیاست خارجی از سوی مقامات عراقی است که در شرایط ناپایدار خاورمیانه به شدت به آن احساس نیاز می کنند.

تکریت، مرکز استان صلاح الدین شهر بزرگی در عراق نیست، اما به دلیل اینکه خاستگاه صدام و بسیاری از عناصر کلیدی بعث بوده، نه تنها پس از شکل گیری داعش که از همان زمان تهاجم آمریکا به عراق کانون ناآرامی های مسلحانه و اقدامات تروریستی بوده است. ضمن اینکه تکریت را می توان نمادی از حفظ پیوندهای وفاداری به صدام و بقایای حزب بعث در عراق محسوب کرد که بر اساس تصور اتحاد علیه دشمن مشترک با داعش و سایر تروریست ها در عراق همپیمان شده اند. تکریت به لحاظ نظامی هم اهمیت دارد. تسخیر تکریت کمربندی امن در اطراف استان دیاله ایجاد می کند که تروریست ها را در مرزهای کرکوک تحت محاصره قرار می دهد و خطر را از بغداد دور کرده و زمینه را برای آزادسازی موصل و الانبار فراهم می کند.

نبرد ضد تروریسم که از پاییز سال گذشته با حمایت های اولیه ایران در عراق آغاز شد، سرانجام اواسط اسفند ماه گذشته به تکریت رسید و شبه نظامیان «حشد الشعبی» متشکل از شبه نظامیان شیعه و برخی قبایل سنی که اخیرا به آن ملحق شدند با مشارکت ارتش برنامه ریزی وسیعی را برای بازپس گیری تکریت آغاز کردند. پس از آغاز عملیات و موفقیت هایی در مراحل نخست، به تدریج فشارهای خارجی از سوی برخی دولت های منطقه به خصوص عربستان به موازات کارشکنی های داخلی برای ممانعت از ادامه عملیات شروع شد و تا آنجا پیش رفت که گروه های شبه نظامی شیعه عملیات را رها و آن را به ارتش عراق سپردند. اگرچه حیدر العبادی که خود تحت فشار داخلی و خارجی برای جلوگیری از حضور شیعیان در عملیات بود، بلافاصله از نیروی هوایی ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا که تاکنون به شکلی ابهام آمیز منفعل شده بود، درخواست کمک کرد و سرانجام پس از یک هفته درگیری هوایی و زمینی بقایای تروریست های داعش و بعثی ها از تکریت بیرون رانده شدند، اگرچه هنوز این موفقیت شکننده است و احتمال بازگشت تروریست ها و بعثی ها وجود دارد.

گواه این ادعا انتقادات تازه برخی گروه های شیعه است که از جمله آنها قاسم الاعرجی، نماینده فراکسیون بدر در مجلس عراق از وجود توطئه برای تحویل استان انبار به تروریست های داعش خبر داد و خواستار جمع آوری سلاح هایی شد که در اختیار عشایر این منطقه قرار گرفته است و تصریح کرد این نتیجه اعتماد به هواداران رژیم بعث و افسران بی کفایتی است که تأکید می کردند با مسلح ساختن عشایر می توان منطقه را آزاد کرد. او گفت دولت باید هرچه سریع تر سلاح های توزیع شده میان عشایر منطقه را پس بگیرد زیرا این سلاح ها به داعش تحویل داده می شود.

ضمن اینکه گرچه شبه نظامیان شیعه در میانه عملیات مجبور به بازگشت شدند، اما همچنان در موفقیت های ارتش عراق حتی در آزادسازی تکریت سهیم هستند. با توجه به واقعیات موجود، حیدر العبادی که کمتر از یک سال نخست وزیر عراق است، راه طولانی و سختی را برای بازگرداندن امنیت و ثبات به عراق در پیش دارد، در حالیکه هنوز بخش های بزرگی از این کشور تحت اشغال گروه های تروریستی است. بنابراین واکاوی مولفه های تجربه تکریت می تواند تصویر دقیق تری از آنچه که در فضای سیاسی عراق و تصمیم سازی های سیاست خارجی به موازات تحولات داخلی روی می دهد، ارائه کند.

نخست آنکه باید پذیرفت زمینه های حضور و فعالیت بعثی ها و هوادارانشان در عراق هنوز وجود دارد. این به آن معنی است که پس از ده سال از سرنگونی صدام، به خاطر بی تدبیری، دخالت خارجی و ترجیح قومیت گرایی بر مصالح ملی موفقیت برای حل چالش «بعثی گری» در عراق حاصل نشده است. در حالیکه فرایند «بعثی زدایی» را آمریکایی ها از زمان اشغال در سال 2004 آغاز کردند، اما به خاطر اجرای غیرکارشناسانه، نه تنها این مسئله را حل نکردند، بلکه بر پیچیدگی های آن افزودند.

دیگر آنکه برخی گروه های سنی در عراق هنوز از پذیرش فرایند مردمسالاری و دستاوردهای آن در عراق سر باز می زنند که ریشه در حاکمیت مطلق چند صد ساله اقلیت اهل تسنن از دوران عثمانی تا حزب بعث در عراق دارد. همین رویکرد است که زمینه ساز دخالت برخی کشورهای مرتجع منطقه با همراهی سیاست خارجی شطرنجی آمریکا  در عراق است. در کنار این گروه، برخی سیاستمداران دیگر هم به دلیل اختلافات سیاسی با رقبا و یا اختلاف سلیقه درباره ایجاد روابط با تهران، آتش بحران های داخلی در عراق را گسترش می دهند. مثلا ایاد علاوی معاون رئیس جمهور در روزهای گذشته طی گفتگویی با شبکه تلویزیونی الحدث ضمن ایراد اتهامات بی اساس به مسئولان ایرانی، اظهار داشته دخالت های فرماندهان نظامی ایران در تکریت عامل شکست این عملیات بوده است. در حالیکه در ماه های گذشته بارها مقامات ارشد عراقی از مشارکت فعال ایران در مقابله با داعش رسما تقدیر کردند.

همچنین فشارهای خارجی به خصوص از سوی ریاض و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس پس از کسب موفقیت های نظامی که با حمایت ایران در مقابله با داعش به دست آمد، بر بغداد افزایش یافت. ضمن اینکه آمریکا هم اگرچه رسما به حضور ایران در نبرد با داعش واکنش منفی نشان نداده، اما راهبرد آمریکا در جهت مقابله با ایران در منطقه به خوبی نشانگر جریان سازی فشارها بر بغداد است. به عنوان نمونه ژنرال دیوید پترائوس رئیس پیشین سیا در گفتگو با شبکه CNN به صراحت اعلام نموده گروه های مسلح شیعه مورد حمایت ایران به جای مقابله با داعش بزرگترین تهدید برای ثبات دراز مدت عراق هستند و هشدار داد این شبه نظامیان ممکن است روزی از کنترل دولت عراق خارج شوند و حتی فراتر رفته و شبه نظامیان شیعه را (در صورت ورود به استان های سنی نشین) به انجام جنایات جنگی احتمالی علیه غیرنظامیان سنی متهم ساخت. همچنین زلمای خلیل زاد نماینده اسبق آمریکا در سازمان ملل متحد که رویکردهای ضد ایرانی شناخته شده ای دارد، در آخرین روزهای اسفند گذشته اظهار داشت تغییرات اخیر در خاورمیانه، به ویژه در عراق مستلزم بازنگری و تنظیم سیاست های آمریکا در قبال بغداد، تهران و منطقه است. باقی ماندن در شرایط کنونی به معنای انطباق با تسلط ایران بر عراق و در طول زمان در خلیج فارس است.

نتیجه آنکه اکنون بغداد به دنبال موازنه سازی در سیاست خود درباره ایران، آمریکا و سایر بازیگران منطقه ای است. همچنین اقناع منتقدان داخلی نیز در دستور کار دولت است. طی روزهای گذشته حیدر العبادی با هدف ایجاد اطمینان خاطر در مصاحبه با تلوزیون دولتی عراق بر کنترل کامل حشد الشعبی از سوی دولت تاکید کرد و برای آرامش خیال منتقدان اعلام کرد سلاح ها در میان شبه نظامیان داوطلب از طریق نظارت های دقیق توزیع می شوند.

ضمن آنکه به نقل از وال استریت ژورنال، در مسیر راهبرد آمریکا در عراق، مقامات آمریکایی در تماس با گردان های داوطلب مردمی شیعه که از ایران کمک دریافت نمی کنند، در پی همکاری با آنان برآمده اند. این روزنامه ادعا کرد آمریکایی ها به این نتیجه رسیده اند که برای تکمیل حملات هوایی خود به نیروهای زمینی نیاز دارند و چون نمی توانند به توانایی های ارتش عراق اعتماد کنند بهتر دیده اند با نیروهای داوطلب مردمی همکاری کنند. در اصل هدف اصلی ایالات متحده جذب داوطلبان مردمی به آمریکا و دور کردنشان از ایران است که به این ترتیب می توان از نفوذ ایران در عراق کاست.

با کنار هم قرار دادن گزاره های بالا، نتیجه ای که به ذهن متبادر می شود، همان سیاست زیرکانه شطرنجی آمریکا با استفاده ابزاری از اعراب مرتجع جهت اختلاف افکنی و جلوگیری از گسترش روابط ایران با همسایگان است. اما در جدیدترین اقدام، حیدر العبادی در سفرخود به ایالات متحده درباره خرید پهپاد و سلاح های آمریکایی مذاکره کرد. گفته می شود عبادی پیشنهاد خرید محموله بزرگ سلاح های سبک و سنگین از جمله پهپاد و بالگردهای آپاچی و سلاح های سبک به ارزش چند میلیارد دلار را مطرح کرده مشروط به اینکه ایالات متحده بپذیرد با توجه به اوضاع اقتصادی نابسامان عراق پرداخت هزینه این سلاح ها به صورت اقساط درازمدت باشد. اگرچه پس از این سفر کاخ سفید اعلام کرد عبادی در جریان سفر هیچ درخواست رسمی برای دریافت تسلیحات آمریکایی برای مبارزه با داعش در عراق ارایه نکرد. به اعتقاد ناظران تحولات خاورمیانه عبادی در پی تقویت و گسترش روابط عراق با ایالات متحده است و می خواهد مطمئن باشد که امریکا همیشه شریکی قابل اعتماد برای عراق خواهد ماند.

فرجام سخن

به نظر می رسد بغداد به طور جدی تری رویکرد واقعگرایی در سیاست خارجی را در پیش گرفته است. دولت های عرب شیعه و حتی غیرشیعه که با جمهوری اسلامی ایران دارای روابط دوستانه ای هستند، گرچه با ایران به عنوان دولتی غیرعرب روابط نزدیک دارند، اما در عین حال عضو جامعه کشورهای عرب هم به شمار می آیند که در معادلات قومی و سیاسی منطقه تعریف می شوند؛ از جمله اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس که دو نهاد مهم عربی هستند. عراق یکی از اعضای اتحادیه عرب و همچنین دارای پیوندهای قومیتی و ژئوپلتیک با سایر اعراب منطقه است. بنابراین به دلیل اکثریت شیعه و پیوندهای فرهنگی و تاریخی ظرفیت های وسیع روابط با ایران را دارد، اما دولتمردان میانه رو این کشور بر اساس منافع محوری و آینده نگری تلاش دارند در مناقشات موجود از ایجاد فضای سوءتفاهم با اعراب پرهیز کنند، ضمن آنکه اهمیت روابط با تهران در منطقه را نیز حیاتی می دانند. شاید گویاترین نمونه از این نگرش گفتگوی ابراهیم الجعفری، وزیر خارجه عراق به عنوان سیاستمداری نزدیک به ایران در موسسه بروکینگز باشد که طی روزهای گذشته منتشر شده است. جعفری صریحا اظهار داشت «ما در حالی که خواستار رابطه با کشورها هستیم، خود را از محورهای درگیری و نزاع دور نگه می داریم. ما هم رابطه با ایران را می خواهیم و هم رابطه با عربستان را. همانگونه که با ترکیه رابطه برقرار کردیم بدون اینکه به رابطه ما با سوریه ضربه ای وارد شود.»

انتشار اولیه: دوشنبه 31 فروردین 1394 / انتشار مجدد: شنبه 5 اردیبهشت 1394