تاثیر لغو تحریم ها بر روابط نظامی تهران و مسکو

ایراس: به نظر می­ آید چشم­ اندازهای روشنی فراروی لغو تحریم­ های تحمیل شده علیه ایران توسط شورای امنیت وجود دارد. اگر بیانیه سوئیس منتهی به امضای یک قرارداد نهایی میان ایران و 5+1 شود، محدودیت­ های ایران در خرید سلاح از خارج از میان خواهد رفت: هم منع صدور هرگونه سلاح سنگین و اجزا، قطعات و تکنولوژی مربوط به آن که یک مانع اساسی در واردات اسلحه توسط تهران بوده و هم تحریم­ های نفتی و بانکی که موجب شده تا دولت دچار با تنگناهایی در کسب درآمد مواجه شود. با لغو تحریم­ های نفتی و پولی یکجانبه، ایران حتی با وجود کاهش قیمت جهانی نفت، به بخش بزرگی از دارایی­ های بلوکه شده­ اش دست خواهد یافت و درآمد ارزی اش نیز افزایش چشم­گیری خواهد یافت. همین مسئله سبب شده است تا افق همکاری­ های نظامی میان ایران و روسیه روشن به نظر آید. روسیه پس از انقلاب اسلامی بزرگترین فروشنده سلاح به ایران بوده است.^[1]

علی رغم وجود وقفه­ هایی کم و بیش طولانی روسیه توانسته نقشی کم و بیش انحصاری در همکاری نظامی با ایران ایفا کند. صرف­ نظر از چین (که به سرعت در حال تبدیل به یکی از رقبای بسیار مهم در بازار جهانی اسلحه است) ایران تنها با یک تامین کننده جدی و مهم اسلحه در بازار بین المللی مواجه است. تنها روسیه است که همه گونه ارقام تسلیحاتی را با کیفیتی قابل قبول تولید می­ کند و البته حاضر بوده است که به ایران هم سلاح بفروشد. به نظر هم نمی­ آید تا مدت ها، هیچ دولت غربی یا نزدیک به غرب، حاضر به فروش سلاح به ایران شود. اما شروع دور جدید همکاری نظامی میان تهران و مسکو، سوال متعددی را مطرح می­ کند: ایران چه نیازمندی­ هایی را مطرح خواهد ساخت و مسکو تا چه میزان به سفارش­ های تسلیحاتی ایران جواب مثبت خواهد داد؟ برای اجتناب از برخی سوابق نامطلوب از عدم همکاری روسیه، ایران باید چه تمهیداتی در نظر بگیرد؟ و بالاخره اینکه ایران تا چه میزان می­ تواند از این مسئله که روسیه بدل به تامین کننده انحصاری تسلیحاتی­ اش بدل شود، جلوگیری کند؟

► تقاضاهای نظامی ایران از روسیه: امیدها و موانع

ایران و روسیه، حتی پیش از لغو تحریم­ های اعمال شده از سوی شورای امنیت به پیشواز شروع همکاری­ های نظامی رفته­ اند. در ابتدای سال جاری میلادی، دو کشور توافقنامه همکاری­ های نظامی را به امضا رساندند، به این امید که به زودی و با لغو تحریم­ ها، مجددا روابطی گرم شروع خواهد شد.^[2] مقامات روسیه از تحویل اس-300 های خریداری شده به ایران در صورت لغو تحریم شورای امنیت سخن می­ گویند^[3] و حتی یکی از کارشناسان نظامی روس، مدعی شده است دو کشور آماده ­اند به محض لغو تحریم­ های شورای امنیت، قراردادهایی به ارزش 13 میلیارد دلار منعقد کنند.^[4]

به نظر می ­آید ایران مشتاق همکاری نظامی با روسیه باشد. این مسئله تنها به مسئله اس-300 و پدافند هوایی، محدود نیست. نیروی هوایی ایران، نیازمند تجهیزات جدید است.^[5] علی رغم برنامه­ های ساخت هواپیمای جنگنده داخلی، ایران همچنان نیازمند همکاری روسیه است.^[6] ناوگان هلی­کوپتری ایران هم نیازمند بازسازی گسترده است. در نیروی زمینی، علی رغم دستاوردهای قابل توجه، ایران نیازمند جایگزینی ناوگان زرهی­ های فرسوده و قدیمی خود است. علی رغم تولید تانک ملی ذوالفقار، ناوگان تانک ­های آمریکایی و بریتانیایی قبل از انقلاب (ام-48، ام-60 و چیفتن) و ناوگان به دست آمده در دوران جنگ با عراق، باید جایگزین شوند. این نیازمندی­ ها برای نیروی دریایی هم وجود دارد. جایی که زیردریایی­ های کلاس کیلو با بیست تا بیست و پنج سال عمر خدمتی، باید تا یک دهه دیگر جایگزین شوند و یا آنکه برای ادامه خدمت ارتقا یابند.

علی رغم این همه عوامل تشویق کننده، کوشش برای فروش سلاح به ایران تابع برخی محدودیت­ ها به نظر می­ رسد. اولین محدودیت به سیاست خود روسیه در فروش سلاح به ایران مربوط است. به نظر می­ آید روسیه به سبب برخی ترس­ ها نسبت به ایران که ریشه راهبردی در نگرش مسکو در قبال جایگاه و قدرت منطقه­ ای ایران دارد، به فروش تسلیحات بسیار پیشرفته به ایران راغب نبوده است. البته می­ توان مدعی شد که در دو دهه گذشته روسیه به سبب فشارهای آمریکا، برخی کشورهای عربی و اسرائیل حاضر به فروش اقلام پیشرفته تسلیحاتی به ایران نبوده است.

آیا روسیه حاضر به فروش اقلامی حساس به ایران خواهد بود؟

در سال 2007 گزارشاتی از سوی موسسه اسرائیلی دبکا فایل منتشر شده بود که ایران قصد خرید 250 جنگنده سوخو-30 و بیست هواپیمای سوخترسان ایلیوشین-78 را از روسیه دارد. روسیه به سرعت ماجرا را تکذیب کرد.^[7] پس از قریب به یک دهه، مسئله به خدمت گرفتن تسلیحات روسی، تنها مسئله تعداد نیست بلکه مسئله کیفیت و کارآمدی هم هست؛ در حالی که روسیه در دهه 90 و پس از آن خواست ­های ایران برای دریافت سوخو-27 و سوخو-30 را بی پاسخ می­ گذاشت، ممکن است به جای محصولاتی مانند سوخو-35 یا حتی محصولات پیشرفته تر باز هم قصد قالب کردن محصولات ضعیف تر مانند میگ-29 نسخه اس ام تی یا حتی میگ-35 را داشته باشد. مورد دیگر مثل زیردریایی کیلو است که نمونه­ هایی که به ایران فروخته شد توان شلیک موشک ضدکشتی نداشت.

مشکل دوم، آن است که متاسفانه تولیدکنندگان روسی سلاح، بارها محصولاتی ناهمگون و دچار مشکل را حتی به مشتریان نزدیک خود تحویل داده­ اندکه خشم گسترده آنان را در پی داشته است. درگیری­ های هند با روسیه بر سر سوخو-30 و الجزایر و پرو بر سر میگ-29 نمونه­ های آشکار این قبیل اجناس نامرغوب روسی در معاملات اسلحه است. ^[8]

محدودیت سوم، به سبب فشارهای خارجی است. روسیه در گذشته هم به سبب فشارهای آمریکا، اروپا، کشورهای عربی و اسرائیل از تعمیق روابط نظامی با ایران خودداری کرده است. در موارد متعددی کشورهای عربی با خرید سلاح از روسیه، باج عدم فروش سلاح روسی به ایران را به مسکو پرداخته ­اند. ممکن است روسیه به سبب فروش سلاح به ایران در رابطه اوکراین تحت فشار بیشتری گذاشته شود.

محدودیت چهارم به مسائل سیاست داخلی ایران مربوط است. نظام سیاسی ایران خود از منتقدان اصلی سیاست حکومت پیش از انقلاب در واردات گسترده سلاح از خارج بود. با توجه به اوضاع اقتصادی کنونی در ایران دست کم تا مدتی نمی­ توان انتظار انعقاد قراردادهای بسیار بزرگ را داشت.

► تمهیدات ایران: هوشیاری در خرید و مقابله با انحصار روسی

به نظر می­آید برای مقابله با این قبیل اقدامات ایران هم باید دست به انتخاب­ هایی دقیق و حساب شده بزند. ایران باید از خرید­های گشاده دستانه از روسیه خودداری کند. اشتباهی که در ابتدای دهه 1990 در خرید میگ-29 رخ داد نباید تکرار شود. ایران به هیچ رو نباید سلاح دسته دوم (حتی با شرایط مناسب) از روسیه بخرد. به مجرد کوچکترین کمی و کاستی از کیفیت مطلوب (چنانکه تجربه هند، الجزایر و پرو نشان می­ دهد) باید کلیه همکاری­ ها به تعلیق درآید. همه این مسائل باید به دقت در قراردادها منعکس گردد. تولید تحت لیسانس و الزام به انتقال تکنولوژی تا حد امکان باید مد نظر قرار گیرد. خرید سلاح­ هایی که برتری نظامی قابل توجهی به ایران نمی­ دهد یا اهمیت حیاتی ندارد نباید صورت گیرد یا باید محدود شود. اگر قرار بر خرید سلاحی است، باید پیشرفته ترین نمونه موجود خریده شود. اشتباهاتی که در دهه 1990 صورت گرفت مثل خرید سامانه دفاع هوایی از رده خارجی مانند سام-6  و مجددا در سال 2006 با خرید تور ام-یک انجام گرفت نباید تکرار شود. اگر قرار بر واردات سلاح از روسیه است تنها بهترین ها، جدید ترین­ ها و پیشرفته ترین­ ها باید مدنظر قرار گیرند. بهترین روش معامله اسلحه با روسیه، خرید همه یا هیچ است.

ایران نباید به سراغ تسلیحاتی هم برود که حساسیت خارجی بسیار زیادی ایجاد می­ کند. برای مثال خرید سیستم­ های پدافند هوایی به سبب ماهیت تماما دفاعی خود، مخالفت بین­ المللی کمتری بر می­ انگیزد تا خرید موشک­ های ضدکشتی، زیردریایی های جدید کلاس لادا یا مین­ های آبی. ایران به سبب رودررویی با بحران عراق، نیازمند توان هوایی، هوانیروز و نیروی زرهی است.

انتخاب مهم دیگر ایران رو آوردن به تولیدکنندگان دیگر سلاح است. مهم­ترین آنها چین است. گرچه همکاری نظامی با چین هم، تجربیات تلخ و شیرین بسیار به همراه داشته است. با این حال چین دیگر همچون گذشته تولید کننده محصولات محدود، ارزان و کم کیفیت نیست. چین در حال تولید انواع اقلام نظامی و البته با کیفیت قابل توجه است. به علاوه در تولید محصولات نظامی در حال حرکت به سوی تولید صددرصدی است. چین تا چند سال آتی حتی در ساخت موتور جنگنده از وابستگی به روسیه رها خواهد بود. گرچه مصادیق محدودیت در رابطه نظامی با چین همچون مورد روسیه است، اما ایران می­ تواند دست به انتخاب میان این دو بازیگر بزند. جی-10 و جی-17 دو جنگنده ارزان و کارآمد برای برخی هدف­ های نظامی ایران هستند. چین در تولید زیردریایی­ های دیزلی پیشرفت قابل توجهی کرده و پاکستان سفارش عظیمی در این مورد به چین داده است. صنایع هلیکوپترسازی چین، محصولات متنوعی تولید می­ کنند. در ترابری نظامی هم چین دستاوردهای قابل توجه و موفقی داشته است.

ایران هر زمان که در یافتن یک تامین کننده سوم موفق شود در خرید احتمالی سلاح پس از لغو تحریم­ ها توفیق بیشتری خواهد داشت. همکاری نظامی ایران و برزیل در اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 تا حدی گسترده بود. امکان تکرار چنین همکاری هرچند اندک است اما وجود دارد. اوکراین علی رغم موضع غرب گرایانه­ اش می­ تواند در مورد بسیاری محصولات نظامی مورد توجه قرار گیرد. صربستان و بیلوروسی هم امکاناتی اندک اما قابل توجه از این نظر دارند.

نویسنده: امین پرتو، دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی دانشگاه تهران و عضو شورای نویسندگان ایراس؛

ارجاعات:

1-برای شرحی از همکاری­ های نظامی ایران و روسیه پیش و پس از انقلاب .ک:
امین پرتو؛ نقش تسلیحات روسی در سازمان دفاعی جمهوری اسلامی ایران؛ ایراس؛ مهر 1391؛ در:
http://www.iras.ir/fa/doc/note/116/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D8%AD%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%8A-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D9%8A-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%8A-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86

2- Russia and Iran Sign Military Cooperation Agreement, Diplomat, January 21, 2015, at:
http://thediplomat.com/2015/01/russia-and-iran-sign-military-cooperation-agreement/

3- Russia To Resume S-300 Anti-Aircraft Missile System Supply If Sanctions Lifted Against Iran, Defense world,, April 4, 2015, At:
http://www.defenseworld.net/news/12607/Russia_To_Resume_S_300_Anti_Aircraft_Missile_System_Supply_If_Sanctions_Lifted_Against_Iran#.VSCD1J7IbJY

4- Russia-Iran Arms Sales To Reach 13 Billion If UN Lifts Embargo, Defense world,, April 4, 2015, At:
http://www.defenseworld.net/news/12605/Russia_Iran_Arms_Sales_To_Reach_13_Billion_If_UN_Lifts_Embargo#.VSCDOp7IbJY

5-The UN Sanctions' Impact on Iran's Military, Arms control Association, Issue Brief - Volume 1, Number 7, June 11, 2010, at:
http://www.armscontrol.org/issuebriefs/iransanctionseffectonmilitary

6- Gareth Jennings, Analysis - Iranian fighter programmes: Bona fide or bluff? IHS Jane's Defence Weekly, 03 March 2015,at:
http://www.janes.com/article/49727/analysis-iranian-fighter-programmes-bona-fide-or-bluff

7- DEBKAfile DEBKA Reports: Iran buys 250 long-distance Sukhoi fighter-bombers, 20 fuel tankers, from Russia, 1 August 2007, at:
https://debka.com/article/7215/DEBKA-Reports-Iran-buys-250-long-distance-Sukhoi-fighter-bombers-20-fuel-tankers-from-Russia

8- India's New Fighters Have Serious Engine Problems, at:
https://medium.com/war-is-boring/india-s-new-russian-fighters-have-serious-engine-failures-41fd7edbe94c
James Dunnigan, The Fatal Shame Of Russia, July 29, 2013 , at:
 https://www.strategypage.com/dls/articles/The-Fatal-Shame-Of-Russia-7-29-2013.asp
Peru Moves to Maintain, Modernize its Fighter Fleet, May 22, 2013, at:
http://www.defenseindustrydaily.com/peru-moves-to-maintain-modernize-its-fighter-fleet-07400/