خاورمیانه؛ از رقابت تا تفاهم منطقه‌ای

دیپلماسی ایرانی: طی سال گذشته منطقه خاورمیانه عرصه یکه تازی قدرت های منطقه ای و بین المللی بود. تحولات خاورمیانه تاثیرات عمیقی بر سیاست های بین المللی داشت. گرچه در این اواخر مساله اوکراین نیز به مشکلات بین المللی اضافه شد اما بسیاری از تحلیلگران با توجه به نقش روسیه در خاورمیانه، بحران اوکراین را مرتبط با خاورمیانه می دانند. از این رو طی سال گذشته شاهد تحولات مهمی در این منطقه بودیم؛ تحولاتی در سوریه، لبنان، عراق، یمن و حتی شمال آفریقا. در عین حال پرونده هسته ای ایران نیز به این تحولات اضافه شد. از این رو می توان در مورد هر یک از این تحولات تحلیل هایی ارایه کرد.

محور مقاومت

در منطقه با محور مقاومت و در راس آن جمهوری اسلامی ایران و سپس عراق، سوریه و مقاومت اسلامی در لبنان و فلسطین مواجه هستیم. از این حوزه ها به عنوان حوزه های نفوذ ایران در مقابل تلاش بین المللی و منطقه ای برای ضربه زدن به محور مقاومت یاد می شود. از سال 2011 تلاش ها برای ضربه زدن به محور مقاومت با هدف سرنگونی نظام حاکم بر سوریه و حذف بشار اسد به عنوان حلقه اصلی زنجیره مقاومت شروع شد. از طرفی تلاش های صورت گرفته منجر به شکل گیری و نفوذ داعش و جریان های تکفیری و سرازیر شدن آن ها با برنامه ریزی آمریکا و اسرائیل و کشورهای همپیمان آنها در منطقه یعنی عربستان، قطر و ترکیه در کشورهای دیگر شد. اما در آخرین ماه های سال تحولاتی روی داد که دولت آمریکا را از سرنگون کردن نظام سوریه  ناامید کرد؛ به نحوی که آمریکا به این نتیجه رسید که باید با اسد وارد مذاکره شود. گواه آن نیز سخنان نماینده دبیرکل سازمان ملل متحد در منطقه است که بشار اسد را بخشی از حل بحران دانسته و همچنین سخنان رییس سیا و جان کری مبنی بر اینکه چاره ای جز مذاکره با بشار اسد وجود ندارد. نتیجه تحولات نشان از ناامیدی برای سرنگونی رژیم سوریه و پذیرفتن واقعیت های سیاسی و میدانی دارد. به خصوص که در عرصه میدانی، مقاومت های بسیار خوبی از سوی ارتش سوریه و نیروهای مردمی مشاهده شده و پیشرفت های خوبی توسط ارتش صورت گرفته است. این مساله در مورد عراق نیز صدق می کند.

عراق و خروج نیروهای داعش

در حالی که داعش بخش بسیار بزرگی از عراق را تحت تسلط خود در آورده بود، اما طی دو ماه آخر سال گذشته شاهد پیشروی های ارتش عراق و نیروهای بسیج مردمی به خصوص در استان های صلاح الدین، موصل و الانبار بودیم که نوید دهنده ادامه این روند و پیشروی ها است. به این ترتیب می توان پیش بینی کرد که سال جاری پیشروی نیروهای ارتش و گروه های مردمی بیشتر خواهد شد. این مساله احتمالا به آزادسازی موصل و بیرون راندن داعش و تفکیرها از کل عراق منجر شود.

سوریه و پیشروی ارتش

این احتمال قوی در مورد سوریه وجود دارد که شاهد پیشروی های ارتش به خصوص در جنوب این کشور در منطقه درعا و قنطریه و همچنین حمص، حلب و جنوب دمشق باشیم. از طرفی به احتمال قوی مذاکرات رسمی غرب با بشار اسد نیز آشکار خواهد شد. گرچه به نظر می رسد مذاکرات به شکل مخفیانه در ماه های آخر سال از طریق کانال های امنیتی و اطلاعاتی با توجه به تحولات سیاسی، نظامی و میدانی وجود داشته است. اما در بهار یا تابستان سال جدید شاهد به رسمیت یافتن مذاکرات میان قدرت های غربی با رژیم سوریه خواهیم بود.

لبنان و انتخاب رئیس جمهور

کشور لبنان نیز متاثر از رویدادهای منطقه ای به خصوص آنچه در سوریه می گذرد، شاهد موفقیت های ارتش علیه تکفیری ها در شمال و شرق لبنان بوده است. گرچه این پاکسازی ها شروع شده اما پیشرفت های ارتش آن را کامل می کند. چه بسا مساله انتخاب رییس جمهور نیز که تا آخرین روزهای سال معلق مانده بود، در سال آینده انجام و رییس جمهور این کشور تعیین می شود.

یمن و ادامه بحران

فضای یمن همچنان مه آلود است. البته انصارالله تلاش کرد پیش از حمله عربستان به این کشور ارتباطات گسترده دیپلماتیکی را با کشورهای عربی از جمله عربستان، امارات، قطر و مصر برقرار کند و این اطمینان را به آنها بدهد که انقلاب مردمی این کشور به هیچ عنوان علیه هیچ کشوری نیست و باید اجازه داد مردم یمن آرمان ها و اهداف انقلابی خود را محقق سازند. آیا این تلاش ها نتیجه خواهد داشت، باید تحولات آینده این کشور را زیر نظر داشت؟ و باید دید عربستان با چه نتایجی در حمله نظامی خود به یمن که در روزهای اول امسال آغاز شد، روبرو خواهد شد.

حل پرونده هسته ای و ثبات منطقه ای

پرونده هسته ای ایران سایه خود را بر روی نقاط بحرانی منطقه افکنده است. هرچند شاهد فضای مثبتی از تفاهم میان ایران و گروه 1+5 بودیم. به خصوص آنکه طرف های مذاکره 5 عضو دائمی شورای امنیت هستند، بنابراین پیشرفت در این مساله - چنانچه با مانعی برخورد نکند- موجب ثبات در منطقه و پایان دادن به مابقی بحران ها در منطقه می شود.

سهم قدرت های فرامنطقه ای در منطقه

قدرت های فرامنطقه ای شامل آمریکا، اروپا، چین و روسیه هستند. چینی ها به دنبال آرامش در منطقه به منظور گسترش تجارت هستند. روس ها نیز در چارچوب کشورهای بریکس خواهان سهم در نظام بین المللی در نتیجه نظام امنیتی خاورمیانه هستند. آنها معتقدند دوره یکه تازی آمریکا در مسایل خاورمیانه سپری شده است. اروپایی ها نیز که بیشترین زیان از بحران های خاورمیانه را متحمل شده اند، این تحولات را در سه محور مورد توجه قرار می دهند: 1- رویکرد در مبادلات تجاری میان اروپا و خاورمیانه در اثر بحران های اجتماعی و سیاسی، 2- سیل ورود مهاجران در اثر بحران های منطقه به اروپا که بسیاری از معادلات را در کشورهای اروپایی برهم می زند و به صورت مشکلی برای این کشورها بروز می یابد و 3- مساله تروریسم که در منطقه خاورمیانه قوت گرفته و آثار آن در کشورهای اروپایی مشاهده شده و در صورتی که به رشد خود ادامه دهد، به طور حتم برای کشورهای اروپایی آسیب پذیر خواهد بود. بنابراین کشورهای اروپایی خواهان حل بحران ها و ایجاد ثبات در منطقه خاورمیانه هستند. آمریکا نیز که زمانی مهمترین نقش را دارا بود، اکنون در شرایطی قرار گرفته که مرکز ثقل خود را شرق آسیا در نظر گرفته و با توجه به مسایلی مانند انرژی که در سطح جهانی مطرح است، آمریکا علاقه قبلی خود نسبت به مسایل خاورمیانه را از دست داده است. همین امر موجب می شود قدرت های منطقه ای بیشتر در مسایل دخالت داشته باشند. از طرفی قدرت های منطقه ای سعی می کنند ارتباطی هم با قدرت های بین المللی داشته برقرار کنند. بنابراین صحنه همچنان صحنه رقابت میان قدرت ها است. با این حال گرچه در سال جدید رقابت ها ادامه خواهد داشت اما در نهایت تا پاییز رقابت ها به رشته تفاهم هایی میان قدرت های منطقه ای و خارجی منجر می شود.

انتشار اولیه: پنج شنبه 13 فروردین 1394 / انتشار مجدد: سه شنبه 18 فروردین 1394