آیا ریال در سقوط آزاد قرار گرفته است؟

نویسنده: جواد صالحی اصفهانی *

دیپلماسی ایرانی: تصمیم دوشنبه گذشته در وین، مبنی بر تمدید هفت ماهه مذاکرات هسته ای منجر به افزایش نرخ ارز در ایران شد. در عرض یک هفته، ارزش ریال در بازار غیر رسمی 5 درصد کاهش یافت. این کاهش نرخ دارای آثار قابل توجه سیاسی و اقتصادی است: تورم مجدداً افزایش می یابد، رشد اقتصادی کند یا متوقف می شود و فشارها بر روی حسن روحانی، رئیس جمهور ایران که دولتش سعی در عمل به وعده های انتخاباتی که 18 ماه پیش داده است، دارد، افزایش خواهد یافت. اما آیا این مسئله موجب نرم شدن موضع ایران در مذاکرات است؟ برای پاسخ به این سوال نیاز به بررسی زمینه های کاهش ارزش ریال و این که چه تاثیری بر مردم عادی ایران می گذارد، داریم.

کاهش ارزش ریال پس از اعلام تمدید مذاکرات در 24 نوامبر نشان می دهد که انتظار برای رسیدن به توافق نهایی بسیار زیاد بوده است. این خوشبینی موجب حفظ ارزش ریال فراتر از آن چه که اوضاع اقتصادی تضمین می کرده، بوده است. به عبارت دیگر به جای سقوط آزاد که در چندین گزارش این گونه از آن یاد شده بود، ریال به یک تعادل و ثبات جدید رسیده است.

در چند ماه گذشته دو عامل مهم باعث فشار به ریال بودند که هیچ کدام ارتباطی به مذاکرات یا تحریم ها نداشتند. اولین عامل کاهش 30 درصد ی قیمت نفت از تابستان تاکنون است که منجر به کاهش ذخایر ارزی خارجی اقتصاد ایران شد. همان گونه که قبلاً اشاره کرده بودم، قبل از 24 نوامبر با وجود سقوط قیمت نفت، ریال به طور عجیبی ثابت مانده بود. علاوه بر این ریال تحت فشار تورم هم بوده است و شرکای تجاری بزرگ، تولید ایرانی ها را کمتر رقابتی کرده است.

قیمت ها در ایران پس از روی کار آمدن روحانی در ژوئن 2013، 23 درصد افزایش یافته است. در آن زمان دلار 31 هزار ریال بود و برای رقباتی ماندن تولید ایران باید ریال 23 درصد کاهش می یافت. این مسئله به این معنا است که نرخ ارز در بازار غیر رسمی 38 هزار برای هر دلار و 32 هزار و پانصد ریال در بازار رسمی باید باشد. در حال حاضر این نرخ 34 هزار ریال و 26 هزار و پانصد ریال است. البته تمام مسائل مشابه هم نیست. قیمت نفت پایین تر است و ایران ماهانه 700 میلیون دلار از دارایی های بلوکه شده اش را دریافت می کند و تغییراتی در سیاست های اقتصادی دولت به وجود می آید. بعضی از این تغییرات، همانند قیمت پایین تر نفت نیاز به ریال با ارزش کمتر دارد، درحالی که بقیه عوامل اثر معکوس خواهند داشت.

اگرچه ارزش ریال می تواند همچنان کاهش داشته باشد، اما در حال حاضر قطعاً سقوط آزاد نیست. عاملی که رسانه های غربی در گزارش های خود آن را نادیده گرفته اند این است که دولت روحانی و آن بخش از اقتصاددان هایی که بر تولید رقابتی ایرانیان تمرکز کرده اند، قبل از 24 نوامبر قصدشان برای کاهش ارزش ریال را اعلام کرده بودند. در واقع ماه گذشته مقامات اعلام کردند که در بودجه سال 1394 (2015-2016) نرخ ارز رسمی به طور متوسط 7.5 درصد افزایش خواهد یافت و به 28 هزار و پانصد ریال خواهد رسید.

سوالی که مطرح می شود این است که این بحران تا چه زمان طول خواهد کشید؟ سرعت کاهش ارزش ریال در بازار آزاد به سرعت متوقف شد، اما همان گونه که من پیش از این گفتم، هنوز ممکن است که ارزش ریال تا زمانی که قیمت نفت پایین می آید، کاهش داشته باشد. اگر دولت روحانی مجبور به کاهش یارانه های بسیار زیاد انرژی، برای متعادل کردن بودجه در برابر کاهش درآمدهای نفتی شود، در نهایت ممکن است غرورش را بشکند و به مکانیسم انتقال پول احمدی نژاد روی آورد، امری که روحانی در زمان انتخابات ریاست جمهوری به شدت از آن انتقاد کرده بود.

در نهایت، کاهش قیمت نفت منجر به رشد اقتصادی کمتر و از دست دادن درآمدهای کشور می شود. اما هیچ سیاستی وجود ندارد که بتواند کاهش زیاد مبادلات تجاری و قیمت نفت را به طور کامل جبران کند، بلکه تنها خط مشی های خوب و بد وجود دارد. اجازه دادن به کاهش ارزش ریال می تواند شروع خوبی باشد، اما کافی نیست. دولت همچنین باید سیاست هایی را برنامه ریزی کند که به تولید کنندگان داخلی کمک کند و اقداماتی برای محافظت از فقرا انجام دهد تا افزایش قیمت کالاهای اساسی همانند نان و انرژی به آنها فشاری وارد نکند.

* استاد اقتصاد دانشگاه ویرجینیا تک و عضو ارشد موسسه بروکینگز

منبع: لوب لاگ/ مترجم: حسین هوشمند

انتشار اولیه: پنج شنبه 13 آذر 1393 / انتشار مجدد: چهارشنبه 19 آذر 1393