عراق همچنان صحنه رقابت میان تهران و ریاض است

کردپرس –  مقاله پیش رو توسط پروفسور نادر انتصار استاد ایرانی روابط الملل که رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آلابامای جنوبی آمریکا است بصورت اختصاصی برای خبرگزاری کردپرس به رشته تحریر در آورده است. وی در مقاله پیش رو به بررسی روابط، تعاملات و رقابت های موجود میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به عنوان دو کشور بسیار مهم و موثر در صحنه سیاست قدرت خاورمیانه در کشور عراق، پرداخته است.

تهران – ریاض و روابط پیچیده

طی تمامی سال های اخیر همواره کیفیت روابط میان دو کشور مهم منطقه یعنی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران بسیار پیچیده و در عین حال در نوسان بوده است. تغییر و تحولات سیاسی در داخل این کشورها در کنار برخی رخدادهای منطقه ای نظیر حمله آمریکا به عراق، سیاست های منطقه ای قدرت های بزرگ، وقوع بهار عربی و نیز بحران هایی نظیر بحران بحرین و سوریه باعث رودرویی این دو کشور بصورتی ملموس شده است.

چرایی رودرویی ایران و عربستان در عراق

اما یکی از مهمترین تحولاتی که باعث شد رقابت های میان تهران و ریاض تشدید یابد به حوادث و تحولات مرتبط با کشور همسایه که با توجه به جایگاه جغرافیایی اش حائل بین ایران و عربستان می شود یعنی عراق بود. پس از سقوط رژیم صدام حسین و ایجاد دولتی که در کنترل اکثریت مردم عراق یعنی شیعیان آن کشور قرار گرفت دولت عربستان از ترس ایجاد و تقویت یک هلال شیعی که شامل ایران و عراق در خلیج فارس می تواند بشود عکس العمل جدی نشان داد و از آن زمان تا کنون کوشیده است به هر ترتیب که می تواند از وجود و استقرار یک دولت قوی شیعه در بغداد جلوگیری کند برعکس عربستان، ایران از سقوط رژیم صدام حسین و روی کار آمدن یک دولت شیعه خوشحال بود و منافع دراز مدت خود را با تشکیل یک دولت هم مسلک در عراق می دید. لذا دولت عربستان شروع به پشتیبانی از گروه های افراطی ضد شیعه در عراق کرد و تا امروز سیاست خارجی مخربی را در مورد عراق دنبال کرده است. با توجه به نفوذ وهابی گرایان و بخصوص وهابی گرایان افراطی در سیاست خارجی عربستان سعودی، این واضح بود که تهران و ریاض به عنوان دو قطب مخالف در عراق رودروی یکدیگر خواهند ایستاد به خصوص وقتی می بینیم همزمان با این تحولات در ایران هم یک دولت اصولگرا روی کار بود که دیگر تنش زدایی منطقه ای و نزدیکی با اعراب در اولویت های سیاست خارجی اش نبود. در نتیجه باید گفت بدون همکاری و یا تا اندازه ای همفکری بین تهران و ریاض، تشنجات موجود در عراق همچنان به قوت خود باقی خواهند ماند و این امر باعث تمدید اختلافات متعدد دیگری که میان هر دو طرف موجود است می شود.

چگونگی حمایت تهران –ریاض از گروههای پیرو و متحد در عراق

گرچه بطور عمده می توان گفت که تهران از گروه های شیعه و ریاض از گروه های سنی در عراق حمایت می کنند ولی باید این امر را نیز در نظر داشته باشیم که نحوه و نوع حمایت تهران و ریاض در قبال این گروه ها ثابت نیستند. یعنی برخی از گروه های شیعه ممکن است در یک مقطع زمانی حمایت ایران را نداشته باشند و در مقطعی دیگر ممکن است مورد این حمایت قرار گیرند. در مورد حمایت عربستان سعودی از گروه های سنی نیز این رفتار مشابه دیده می شود. بطور مثال حزب مجلس اعلای اسلامی تحت رهبری خاندان حکیم زمانی مهمترین گروه شیعی مورد حمایت ایران بود ولی امروز این موضوع مصداقیت ندارد و ایران بیشتر به ائتلاف دولت قانون تحت رهبری نخست وزیر این کشور یعنی نوری مالکی نزدیک شده است. در مورد عربستان هم قبایل سنی که زمانی بطور مستقیم مورد حمایت عربستان سعودی بوده و از کمک های این کشور استفاده می کردند اکنون خود را در رویارویی گروه های دیگر می بینند که آنان نیز مورد حمایت سعودی ها هستند لذا برخی از آن قبایل دیگر کورکورانه از سیاست های مورد نظر عربستات حمایت و پیروی نمی کنند. بطور کلی گروه بندی چه از نظر مذهبی و چه از نظر قومی در عراق مساله و واقعیتی ثابت نیست و این گروه بندی ها بطور مدام در عراق در حال گذار خود در حال تغییر و تحول هستند. لذا حامیان خارجی آنها در تعیین سیاست خارجی خود در قبال آنان، راه ساده ای در پیش رو ندارند چون نمی توانند گروه یا گروه های بخصوصی را در عراق مورد حمایت دائمی خود قرار دهند.

نقش مخرب عربستان در عراق

من شکی ندارم که گروه های مخالف دولت عراق و گروه های تروریستی از طرف دولت عربستان سعودی حمایت شده و همچنان می شوند. ولی حمایت عربستان از این گروه ها حمایت بدون شرط نیست یعنی اگر گروهی باعث تضعیف سیاست خارجی عربستان و به خطر افتادن منافع این کشور شود، سعودی ها بلافاصله حمایت های خود از آنان را قطع می کنند. در نتیجه باید گفت گروه های مخالف دولت عراق، جزء متحدین دائمی عربستان نیستند. آنها فقط مهره هایی هستند که ریاض برای پیشبرد سیاست های خود آنان را مورد استفاده و چینش در صفحه شطرنج عراق در رقابت با دیگر بازیگران از جمله ایران قرار می دهد. البته باید گفت بجز عربستان دولت های دیگر منطقه مانند کویت، قطر و امارات متحده عربی هم به صورت های مختلف از گروه های رقیب و مخالف دولت مرکزی بغداد حمایت و پشتیبانی کرده و می کنند. حتی شنیده می شود حمایت مالی کویت از سلفی های تندروی موجود در عراق طی ماه های اخیر بسیار بیشتر نیز شده است سلفی هایی که امنیت عراق را بیش از پیش زیر سئوال برده و باعث مخدوش شدن اعتبار دولت مرکزی این کشور در برقراری امنیت و ثبات شده اند.

عوامل دوری و نزدیکی تهران – ریاض در عراق

متاسفانه باید گفت که در حال حاضر فاکتورهایی که باعث دورتر شدن تهران و ریاض و افزایش تقابل میان آنها می شود بسیار متعددتر از فاکتورهایی هستند که باعث کاهش تنش میان آنها می شود. مهمترین فاکتورهای تنش میان ریاض و تهران تشدید شکاف های شیعه –سنی است که در عراق افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. ریاض بطور سنتی یک سیاست ضد شیعی را در سیاست داخلی و خارجی خود دنبال کرده است و اغلب همه چیز را از زاویه سنی – شیعه بررسی می کند. ترس از شیعه و شیعه گری همواره یکی از ستون های اصلی سیاست عربستان بوده است. چون قبل از ایجاد عربستان در ایران تا اندازه ای همکاری های مختلفی با یکدیگر داشتند. ولی بعد از انقلاب ایران و تاسیس جمهوری اسلامی و نقش عمده ای که اصول شیعه در سیاست خارجی ایران ایفا کرده اند باعث خصومت بسیاری بین دو طرف شده و مبارزه با وهابی گری عربستان در ایران گردید.

جنگ ایران و عراق و سپس سقوط حکومت صدام حسین و روی کار آمدن دولت جدیدی که در آن شیعیان عراق نقش برتر دارند به خصومت بین تهران و ریاض افزایش داد. عربستان نفوذ منطقه ای خود را با وجود حکومت شیعه نزدیک به ایران در عراق در خطر می بیند و ایران را مسئول قوی شدن شیعیان در عراق می داند. ایران نیز به نوبه خود ظهور گروه های سلفی و تروریستی در عراق، که اکثراً خطری برای ایران هستند را در چارچوب سیاست خارجی عربستان مورد بررسی قرار می دهد.

چشم انداز پیش رو

اما به رغم تمامی این واقعیات مذکو، اگر در آینده هر دو طرف به این نتیجه برسند که ثبات عراق به آنها بیشتر از اغتشاشات موجود کمک می کند، احتمال دارد که سیاست هایی را انتخاب کنند که باعث کاهش تنش بین تهران و ریاض شود و در چنین فضایی شاهد حضور و فعالیت بیشتر گروهها و شخصیت های میانه روتر در عراق نیز خواهیم بود ولی اکنون شکاف های عمیق بین دو طرف مانع از این کار شده است و به نظر می رسد به رغم تمایلی که اینک تهران و ریاض برای تنش زدایی و نزدیکی بهم نشان می دهند تحولات و مسائل عراق همچنان یکی از فاکتورهای موثر در افتراق سازی و ایجاد بحران میان طرفین باقی خواهد ماند.