ایران در بازار سیاسی - اقتصادی روسیه غرق نشود

دیپلماسی ایرانی: محمدجواد ظریف در ادامه سفرهای منطقه ای خود، به روسیه رفت تا بار دیگر با همتای روسی خود، سرگئی لاوروف و البته پوتین رییس جمهوری این کشور دیدار و در مورد مسایل منطقه ای دیدار و گفت وگو کند. این برای دومین بار است که مقامات ایران و روسیه به غیر از مذاکرات ژنو با یکدیگر دیدار می کنند. از این رو رسانه های روسی، حضور ظریف در این کشور را فوق العاده مهم عنوان کردند. برخی این دیدارها را در راستای امضای قرار داد نفتی میان ایران و روسیه که قرار است به صورت کالا صورت گیرد قلمداد کردند. اما عده ای دیگر باز شدن احتمالی درهای سرمایه گذاری بازار ایران بر روی اروپایی ها و تلاش مسکو برای مهم کردن جای پای خود در بازار ایران را مهمترین دلیل تعمیق روابط مسکو- تهران می دانند. در این میان نباید مساله بحران سوریه را نادیده گرفت،زیرا سوریه نقطه عطف و مشترک ایران و روسیه در منطقه به حساب می آید، چرا که از نگاه هر دو سوریه، متحدی استراتژیک است. با این حال هرچند که مقامات ایرانی روسیه را به عنوان کشور " دوست " بیان می کنند اما همین کشور تا کنون به هر 4 قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل رای مثبت داده است. دکتر بهرام امیراحمدیان،تحلیل گر مسائل منطقه رفتار روسیه را نوعی زیادخواهی و انحصار گرایی می داند. به باور او روسیه هرکجا که ایران دست به عملی زده و نقش خود را پررنگ تر کرده به رقابت پرداخته و موانعی را ایجاد کرده است. متن گفتگو با وی را در زیر می خوانید:

پس از مذاکرات ژنو این برای دومین بار است که وزیر امورخارجه ایران با همتای روسی خود در خاک یکی از دو کشور دیدار می کند. پیش از این لاوروف  وزیر امور خارجه روسیه به ایران آمده و اکنون نیز ظریف به روسیه سفر کرد. دلایل شدت گرفتن سطح روابط میان ایران و روسیه در چه مسائلی ریشه دارد؟

دیدارهای دوجانبه ای که در سطح وزرای خارجه دو کشور صورت گرفته نشان دهنده تعمیق روابط ایران و روسیه است. نکته قابل توجه در روابط ایران و روسیه، روابط اقتصادی است که بر مبنای نوعی همکاری شکل گرفته که محدودیت هایی را برای ایران به همراه داشته است. طی سال ها همکاری تجاری، همیشه موازنه منفی برقرار بوده است. به نحوی که روسیه در جامه صادرکننده و ایران در قامت وارد کننده ایفای نقش کرده اند. شاید این نسبت در پاره ای مواقع یک به ده بوده یعنی یک کالا صادر شده و ده کالا وارد شده است. شاید در حوزه مبادلات تجاری مساله ظرفیت های نهفته مطرح شود که بر این اساس عمده درآمدهای روسیه از محل صادرات نفت و گاز تامین می شود که ایران نیز صادر کننده نفت و گاز است. اینکه گفته می شود روسیه در صدد افزایش روابط اقتصادی است به نظر می رسد برای چنین قضاوت هایی اندکی زود است . زیرا باید در ابتدا بازاریابی صورت گیرد و افزایش ناگهانی صادرات و واردات امکان ندارد. اما نکته اساسی مساله حل بحران سوریه است که هر دو کشور در این حوزه همکاری نزدیک دارند. ایران و روسیه به کشور سوریه به عنوان همکار استراتژیک نگاه می کنند. روسیه در سوریه پایگاه نظامی- دریایی طرطوس را داشته که برایش حایز اهمیت است. زیرا در اثر تحولات  سیاسی در اوکراین اگر تغییراتی در حکومت این کشور روی دهد، روسیه پایگاه های اجاره ای خود در این کشور  را از دست خواهد داد و به جز سوریه پایگاهی ندارد. از طرفی شکست در مذاکرات ژنو  2 سوریه و روی کار آمدن جریان های افراطی و القاعده در سوریه می تواند روسیه را تحت الشعاع قرار دهد. بنابراین هر نوع تحولاتی در سوریه  بر روی روسیه هم اثرگذار خواهد بود. از این رو رایزنی های آقای لاوروف با آقای ظریف رسیدن به یک راه حل در بحران سوریه و دست یابی به یک آتش بس و در ادامه برقراری نوعی آرامش در این کشور که به واسطه آن بتوانند در منطقه ثبات ایجاد کرده و از ادامه درگیری ها جلوگیری کنند. بنابراین تعهداتی که مساله سوریه برای ایران و روسیه ایجاد می کند بیشتر می شود. به همین دلیل روسیه علاقه مند به برگزاری ژنو2 است و هر کدام از طرفین سعی می کنند در حوزه هایی که نفوذ دارند، قدرت مانور خود را افزایش داده و طرف های درگیر را بر سر میز مذاکره بیاورند تا به تفاهم برسند. موضوع دیگر نیز مساله مذاکرات میان ایران و 5+1 است که به زودی اجرایی می شود و هماهنگی که روسیه به عنوان یکی از اعضای گروه مذاکره کننده انجام می دهد که می تواند موفقیت آمیز باشد.

طی دهه گذشته شاهد بودیم روسیه یکی از کشورهایی بود که بیشترین بهره را از اعمال تحریم ها علیه ایران برد و در مقابل کمترین روابط میان مسئولان تهران و مسکو در سطوح بالا شکل گرفت. اما کنون آقای پوتین از ابراز علاقه برای سفر به ایران خبر می دهد و مسئولان روسیه معتقدند که لحظه پر مسئولیتی میان مناسبات ایران و روسیه فرا خواهد رسید. تعبیر دولتمردان روسی از لحظه پر مسئولیت چیست؟

طبیعی است که روسیه به ایران به عنوان کشور قدرتمند در منطقه که دارای حوزه نفوذ خارج از منطقه و خاورمیانه است از جمله آمریکای لاتین است، نگاه می کند. روسیه می خواهد از دوستی ایران بهره برداری کند، چرا که این کشور  نیز مانند بسیاری از کشورها به دنبال کسب منافع حداکثری است. از طرفی در حالی روسیه از گسترش روابط اقتصادی و با اهمیت خواندن آن صحبت می کند که ایران تا کنون نتوانسته از راه مرز های زمینی صادرات کالا انجا دهد، زیرا تمام مرزهای زمینی روسیه از جمله آذربایجان در منطقه داغستان همیشه بر روی ایران بسته بود و تنها بر روی ترک ها باز است. هرگاه بازرگانان ایرانی خواسته اند کالاهای خود را از طریق زمینی صادر کنند، از طریق واسطه آذربایجانی ها وترک ها این کار صورت گرفته است. اگر روسیه حسن تفاهم دارد باید نسبت به باز شدن مرزهای زمینی اقدام کند. روسیه مدعی است که ایران ممکن است به جنگجوبان چچنی کمک کند از این رو مرزهای زمینی را می بندد، در حالی که ایران همواره بنابه ادعای مقامات روسی، جانب دولت مرکزی را گرفته و آن را مساله داخلی دانسته  و نخواسته بیشتر از این اعلام مواضع داشته باشد. در حال حاضر تنها یک خط پروازی میان تهران- مسکو برقرار است در حالی که هیچ پرواز مستقیمی از ایران به مناطق مسلمان نشین روسیه وجود ندارد. در منطقه ولگا در منطقه آسیایی در سیبری واقع در اورال و همچنین در قفقاز شمالی تعداد زیادی مسلمان زندگی می کنند که جمعیت آن نزدیک به 30 میلیون نفر تخمین زده می شود. با اینهمه تنها یک خط کشتیرانی میان بنادر ایران و دریای خزر روسیه در شمال و شمال غربی برقرار است. مساله دیگر کریدور حمل و نقل بین المللی شمال به جنوب میان روسیه، ایران و هندوستان بوده که  می تواند سالانه بیش از 20 میلیون تن کالا جابه جا کند اما این پروژه نیز عملی نشده زیرا روسیه در این زمینه چندان فعال نبوده و نخواسته از قدرت خویش برای تکمیل این خط استفاده کند. این راه ارتباطی در مقایسه با روش های سنتی از جمله کانال سوئز به اروپای شمالی حدود 30 درصد کاهش هزینه و زمان تحویل کالا را در پی خواهد داشت. در عین حال سوالی به وجود می آید که چر اخیرا  گفته می شود که  روسیه خواهان نفت ایران است ؟ روسیه ای که  خود صادرکننده نفت است می خواهد با این کار دلالی نفت ایران را انجام دهد. در حالی که ایران می تواند نفت روسیه را از طریق یک میلیون بکشه در روز با توجه به ظرفیت سوآپی که دارد، خریداری کند. این مقداری جاه طلبی روس هاست که ما باید با تعمق بیشتری به دنبال کسب منافع حداکثری خود باشیم.

رسانه های روسی معتقدند  در صورت حل و فصل مسأله هسته ای، ایران به یک « لقمه خوشمزه» برای تجارت جهانی مبدل خواهد شد. چراغ سبز در راه شرکت های خارجی زیادی در جهت ایران روشن خواهد شد. تعدادی از شرکت ها و تاجران در خط شروع ایستاده اند؛ به همین دلیل کارشناسان روسی بر این عقیده اند که در چنین شرایطی، روسیه باید هر چه سریعتر وارد بازار ایران شود تا جای مهمی در بین دیگر خریداران نفت ایران اشغال کند. تا چه حد روسیه می تواند با توجه به عقبه ای که دارد در بازاری که ممکن است ایجاد شود، جای پای خودش را محکم کند؟

بازار ایران و حتی بودجه دولتی متکی به صادرات نفت است و به همین میزان نیز در تجارت جهانی نقش داریم. طی سال هایی که در حالت خوش بینانه ای قرار داشتیم، حدود یک درصد از بازار جهانی سهم ایران بود. روسیه در بسیاری از موراد از جمله صدور انرژی با ایران در رقابت است. یکی از مسایل همه در این حوزه سرمایه گذاری شرکت های اروپایی در گاز ایران است. ایران دومین کشور ذخایر گازی جهان بوده اما تولیداتش به اندازه مصرف و بلکه کمتر نیز هست. به همین دلیل نمی توانیم صادرات گاز داشته باشیم . تشکیل مجمع کشورهای صادرکننده گاز نیز برای آینده است. چنانچه در مذاکرات به نتیجه برسیم امیدوارم غربی ها بر روی منابع گاز ایران سرمایه گذاری کنند تا بتوان آن را در بازارهای اروپا به فروش رساند. اما روسیه در این زمینه با ایران رقابت خواهد کرد. روسیه تمایل دارد ایران را به سمت شرق آسیا سوق دهد، درواقع گاز ایران در کشورهای پاکستان و هندوستان به فروش برسد جایی که پول نیست، در حالی که اروپا پول نقد دارد. از این رو اگر بازار ایران بر روی اروپا باز شود ایران میتواند نقشی در محیط بین المللی بازی کند. پروژه ناباکو برای ایران حایز اهمیت است زیرا می توان به وسیله آن گاز را به اروپا صادر کرد. زمانی که ایران به ارمنستان گاز صادر کرد، روسیه به رقابت با ایران پرداخت و صدور گاز خود از طریق گرجستان را متوقف کرد. همچنین زمانی که موضوع خطوط انتقال انرژی از دریای خزر مطرح شد، روسیه علاقه ای نداشت که این خطوط از ایران رد شود و موجب شد تا مسیر سومی جایگزین شود. از طرفی روسیه عامل طولانی شدن قطع روابط ایران با اروپاست. روسیه علاقه مند است ایران بیشتر با این کشور ارتباط  داشته باشد تا اروپا. اگر ایران می خواهد به عنوان یک قدرت منطقه ای به اهداف سند چشم انداز دست یابد، باید با اروپا و جهان ارتباط بیشتری داشته باشد. اگر می خواهد به لحاظ ژئوپولیتکی آسیب پذیر نباشد نباید همه تخم مرغ هایش را در سبد روسیه بگذارد.

آیا تلاش ها برای کاهش تنش میان ایران و امریکا به نوعی بر حساسیت روس ها در مواجهه با ایران افزوده است ؟

شاید بتوان گفت که روسیه به نوعی خواهان در انحصار قرار دادن ایران  است. طبیعی است که مذاکره ایران با غرب به خصوص آمریکا در سطح مساوی چندان خوشایند روس ها  نباشد. باید این را در نظر داشت که در چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که علیه ایران تصویب شد، روسیه رای مثبت داده بود. هر چند روس ها ادعا می کنند مقداری آن را تلطیف کردند اما به هر حال فضای تحریم ها را به ایران تحمیل کردند که سبب شد سرمایه گذاری خارجی در ایران صورت نگیرد و جایگاه ایران در بین الملل کاهش یابد. بنابراین نباید شیفته آنچه که روس ها اعلام می کنند، باشیم.

انتشار اولیه: یکشنبه 29 دی 1392/ باز انتشار: جمعه 4 بهمن 1392