سیا اعتراف می کند عذرخواهی نه

دیپلماسی ایرانی : سیا برای نخستین بار به صورت علنی به نقش خود در کودتای بدنام ۱۹۵۳ به قصد سرنگونی نخست وزیر منتخب دموکراتیک، محمد مصدق، اعتراف کرد؛ این اسناد تلاش های دولت بریتانیا برای جلوگیری از افشای نقش خود در این کودتا را نیز فاش کرده اند. به گزارش تاریخ ایرانی ، در شصتمین سالگرد این رخداد که ایرانیان از آن به عنوان سند دخالت کشورهای غربی در امور کشورشان یاد می کنند، آرشیو امنیت ملی ایالات متحده در دانشگاه جورج واشنگتن مجموعه ای از اسناد سازمان اطلاعاتی آمریکا را منتشر کرده است.

در بخشی از این اسناد که در گذشته از تاریخچهٔ سیا در عملیات «جنگ بر سر ایران» حذف شده بودند، این گونه می خوانیم: «کودتای ارتش برای سرنگونی مصدق و کابینهٔ جبههٔ ملی، به دستور سیا و به عنوان بخشی از سیاست خارجی آمریکا توسط بالاترین مقامات دولتی طراحی و تائید گردید.»

این اسناد، که در وب سایت رسمی بایگانی ملی و تحت قانون آزادی اطلاعات در دسترس قرار گرفته اند، تمام جزئیات مهندسی کودتا توسط آمریکا و کمک های بریتانیا را فاش کرده اند؛ عملیاتی که با اسم رمز تی پی آژاکس (TPAJAX) در سیا و در MI6 با رمز عملیات BOOT شناخته می شوند.

بریتانیا، به ویژه وزیر امور خارجه اش سر آنتونی ایدن، مصدق - رهبری ایرانی که کمپانی نفتی ایران انگلیس، بی پی، را ملی کرد - را تهدیدی برای منافع استراتژیک و اقتصادی اش می دانست، ولی بریتانیا به حمایت آمریکا نیاز داشت. دولت آیزنهاور در واشنگتن به راحتی قانع شد.اسناد بریتانیا نشان می دهند که چگونه بالاترین مقامات انگلیسی در دههٔ هفتاد سعی کردند تا واشنگتن را از انتشار این اسناد «شرم آور» باز دارند. مدارک رسمی در بریتانیا هنوز محرمانه باقی مانده اند اگرچه نقش این کشور در این کودتا بر همگان آشکار است. در سال ۲۰۰۹ جک استراو، وزیر امور خارجه اسبق بریتانیا به صورت علنی به «مداخله»های متعدد بریتانیا در مسائل ایران در طول قرن بیستم اشاره کرد. روز دوشنبه وزارت امور خارجه بریتانیا اعلام کرد که دخالت بریتانیا در کودتا را تائید یا تکذیب نخواهد کرد.

اسناد ایالات متحده که از رده بندی محرمانه خارج شده اند تلگرام هایی از کرمیت روزولت، مقام ارشد سیا در ایران زمان کودتا را نیز شامل می شوند. در نسخه ای از تاریخچهٔ درون سازمانی سیا که توسط اسکات کاک نوشته شده است و زنده باد شاه! (Viva, Shah!) نام دارد به نقل قولی از مانتی وودهاوس، رئیس وقت MI6 در ایران پرداخته شده است که: بریتانیا به کمک ایالات متحده برای انجام کودتا نیاز دارد. ایدن نیز با وودهاوس هم عقیده بود. کاک ادامه می دهد: «وودهاوس تائید سخنانش را به مثابه مجوزی برای پیگیری ایده اش با همکاری آمریکا برشمرد.»

سرنگونی مصدق، سلطنت شاه را برای ۲۶ سال پس از کودتا بقا بخشید تا در سال ۱۹۷۹ به انقلاب اسلامی انجامید. این کودتا تا به امروز نیز دلیل مناسبی برای بی اعتمادی ایرانیان نسبت به سیاستمداران آمریکایی و انگلیسی به شمار می رود. کودتایی که به این قصد صورت گرفت تا خاندان سلطنتی بتوانند از منافع کشورهای غربی برای بهره برداری از منابع نفتی، محافظت کنند.

اسناد بایگانی شدهٔ سیا، نسخه ای از تاریخ کودتا با عنوان «عملیاتی برای به قدرت نشاندن دولتی با گرایش های غربی در ایران» را نیز شامل می شود که چشم انداز این عملیات این گونه تعریف شده است: «استفاده از روش های قانونی، یا نیمه قانونی برای سرنگونی دولت مصدق؛ و جایگزین ساختن دولتی با گرایش های غربی تحت سلطنت محمدرضا شاه و زاهدی به عنوان نخست وزیر او.»

در یکی از این اسناد مصدق این گونه توصیف شده است: «از تندترین، عصبانی کننده ترین، زرنگ ترین و برانگیزنده ترین رهبرانی که تاکنون (بریتانیا و آمریکا) با آن مواجه شده اند.» در ادامهٔ این سند مصدق «انگلیسی ها را زیان آور و دور از فهم» می داند و «او و میلیون ها ایرانی معتقدند که برای قرن های متمادی بریتانیا در امور کشورشان دخالت کرده است تا به منافع خود دست یابد.»

سند دیگری به راه اندازی «جنگ روانی» با مصدق اشاره دارد. یرواند آبراهامیان تاریخ نگار ارمنی - ایرانی و نویسندهٔ کتاب «کودتا: ۱۹۵۳، سی.آی.ای و ریشه روابط امروز ایران و آمریکا» در مصاحبهٔ اخیر خود گفته است که کودتا به این قصد طراحی شد «تا شخصیتی ملی گرا که اصرار بر این داشت که نفت می بایست ملی شود را حذف کنند.»

آبراهامیان عقیده دارد که بر خلاف دیگر رهبران ملی گرا همچون جمال عبدالناصر در مصر، مصدق چهرهٔ «ضد استعماری» منحصر به فردی را ارائه داد که در عین حال به ارزش های دموکراسی و حقوق بشر نیز پایبند بود.برخی از تحلیلگران بر این عقیده اند که مصدق نتوانست با غرب مصالحه کند و ترس از نفوذ کمونیسم در ایران به کودتا انجامید. آبراهامیان در مصاحبه اش با وب سایت ایرانی تابلو این گونه پاسخ می دهد: «تحقیقات به من ثابت کردند که هیچ گونه پیشنهاد منصفانه ای از سوی غرب در اختیار مصدق قرار نگرفت، آن ها از مصدق انتظار داشتند تا از ملی شدن صنعت نفت بگذرد و اگر او این پیشنهاد را می پذیرفت جنبش ملی دیگر معنایی نداشت... بحث من این است که خطر واقعی از سوی کمونیست ها وجود نداشت... با استفاده از خطر کمونیسم هرگونه عملی توجیه می شد، پس این مبحث بیشتر برای عامهٔ مردم بود به ویژه مردم آمریکا و بریتانیا.»

علیرغم اسنادی که اخیرا منتشر شده اند، تعداد قابل توجهی از این اسناد هنوز محرمانه باقی مانده اند. مالکوم برن، قائم مقام پژوهشگاه آرشیو امنیت ملی از مقامات اطلاعاتی آمریکا درخواست کرده است تا باقی اسناد و مدارک را نیز منتشر کنند. «هیچ دلیل موجهی برای محرمانه نگاه داشتن اسناد چنین برههٔ حساسی از تاریخ وجود ندارد. این حقایق برای کودکان دبستانی ایران نیز واضح و روشن است. پنهان ساختن این جزئیات فقط به تحریف تاریخ و افسانه پردازی در همهٔ زمینه ها می انجامد.»

در سال های اخیر سیاستمداران ایرانی سعی داشته اند تا مشاجرات بر سر فعالیت های هسته ای ایران را با ملی ساختن صنعت نفت در زمان مصدق مقایسه کنند: حامیان محمود احمدی نژاد همواره ادعای رخ دادن یک کودتای دیگر را داشته اند. پیش از این مقامات آمریکایی از دست داشتن در کودتا ابراز پشیمانی کرده اند ولی در ارائۀ یک پوزش رسمی کوتاهی به خرج داده اند. دولت بریتانیا هرگز نقش خود در این کودتا را نپذیرفته است.

منبع: گاردین/ ترجمه: شیدا قماشچی