جایگاه واقعی ایران در تولید علم

طی چند سال اخیر بارها مطرح شده که آنچه به عنوان تولید علم در ایران مطرح می شود، چیزی نیست جز استناد به تعداد مقالات منتشرشده ایرانی ها در سایت های نمایه سازی بین المللی؛ درحالی که انتشار مقاله فقط و فقط یکی از شاخص های تولید علم در دنیاست.

 

به نوشته همشهری ده ها شاخص دیگر علمی مانند تعداد اختراعات، تجاری سازی اختراعات، تعداد دانشگاه ها، بودجه پژوهشی کشورها و نسبت آن با تولید ناخالص داخلی و سرانه تحقیقات و اعضای هیأت علمی و جوایز نوبل و ده ها فاکتور دیگر در این امر دخیل است. اما متولیان حوزه علم و فناوری در ۸سال گذشته به طور مرتب به تعداد مقالات استناد کرده اند و بر همین مبنا حتی ایران را در جایگاه اول رشد علمی دنیا نشانده اند.

 

این در حالی است که حتی در همین شاخص انتشار مقاله نیز یک فاکتور تحت عنوان ضریب استناد وجود دارد که بیانگر استناد به مقالات توسط سایر دانشمندان است؛ در این بخش ده ها هزار مقاله علمی ایران حتی یک استناد نیز نگرفته است یعنی هیچ کس در تحقیقات خود به آنها استناد نکرده است!

 

اما گزارش اخیر رئیس انجمن ایمنی زیستی نشان می دهد که در یکی از حوزه های پراهمیت فناوری های پیشرفته یعنی «بیوتکنولوژی» رتبه جهانی ایران بسیار پایین تر از آن چیزی است که در این سال ها اعلام شده است. گویا این رتبه ها صرفا به منظور تغذیه افکار عمومی داخلی بیان شده و مصرف داخلی داشته است. به گفته رئیس انجمن ایمنی زیستی و براساس آخرین گزارش منتشره در ویژه نامه مجله علمی World view scientific American (که سالانه گزارشی را تحت عنوان Score card تهیه می کند)،

 

شاخص های رتبه بندی کشورها در زمینه بیوتکنولوژی بررسی شده؛ چراکه تعداد مقاله رتبه کشور را تعیین نمی کند. با بررسی های انجام شده ایران در زمینه بیوتکنولوژی در بین ۵۴کشور اول که در این گزارش نام آنها آورده شده بود، هیچ جایگاهی ندارد یعنی ایران را صاحب جایگاه ندانسته اند که بیایند و آن را مورد مقایسه قرار دهند.

 

به عنوان مثال یکی از شاخص های توسعه بیوتکنولوژی در هر کشور حقوق مالکیت فکری و معنوی است. به مفهوم هر نوع مخلوق فکری، هنری و ادبی که قابلیت خرید و فروش را داشته باشد. در بین سال های ۹۶تا ۲۰۱۰درآمد ناشی از فروش ثبت اختراع یا patent دانشگاه ها و مؤسسات عمومی آمریکا برابر با ۱۹۹میلیارد تا ۳۸۶میلیارد دلار بر مبنای دلار پایه سال ۲۰۰۵بوده است.

 

اکنون بهتر می توان فهمید که تولید علم فقط تولید مقاله نیست و اگر علم تأثیری در وضعیت معیشت و زندگی اجتماعی مردم یک جامعه نداشته باشد به دردی نمی خورد. علم یا باید منجر به افزایش ثروت ملی شود یا مشکلاتی که مردم با آن دست به گریبان هستند را برطرف کند.

 

در سال های گذشته به دلیل حاکمیت نوعی نگرش سطحی در دانشگاه ها و وزارت علوم، ملاک ارتقای وضعیت اعضای هیأت علمی و حتی پذیرش پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترا، انتشار مقالات علمی در نشریات نمایه شده در ژورنال های بین المللی بوده است. این اجباری شدن انتشار مقاله، منجر به تولید انبوه مقاله و انتشار انبوه آنها در ژورنال ها شده است. اصل آن پایان نامه ها در کتابخانه های دانشگاهی خاک می خورد و جز استادان راهنما، مشاور، داور و خود دانشجو فرد دیگری از وجود و محتوای آن اطلاعی ندارد اما مقاله مستخرج از همین پایان نامه خاک گرفته جزو آمار تولید علمی کشور محسوب شده است.

 

شاید فضای غالب در این سال ها به گونه ای بوده است که کسی توان حرکت و سخن گفتن علیه این روند نادرست را نداشته است اما به دولت روحانی و سیاستگذاران حوزه علم و فناوری در این دولت پیشنهاد می شود ضمن اصلاح آمار های قبلی تولید علم، روند تولید علم را در ایران واقعی کنند.