تغییرات اقلیمی؛ بحران حقوق کودکان در عصر مدرن

نویسندگان: محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان و مهشید جمالی، کارشناس ‌حقوق کودک

دیپلماسی ایرانی: به نظرتان شش خطر مرتبط با تغییرات اقلیمی و آب و هوایی با بیشترین تأثیر بر کودکان چیست؟

۱-گرمای شدید؛ کودکان خردسال و نوزادان نسبت به بزرگسالان در برابر اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت استرس گرمایی آسیب‌پذیرتر هستند. گرمای شدید می‌تواند بر کیفیت خواب آن‌ها تأثیر بگذارد، که این موضوع بر سلامت روانی اثر منفی می‌گذارد و به توسعه ضعیف‌تر شناختی و جسمانی منجر می‌شود. تغییرات اقلیمی دماهای جهانی را افزایش می‌دهد و امواج گرمای تاریخی را موجب می‌شود. کشورهای بیشتری با روزهای گرم‌تر و با شدت بیشتر و برای دوره‌های طولانی‌تر مواجه می‌شوند. استرس گرمایی ناشی از قرار گرفتن در معرض امواج گرما می‌تواند سلامت و رفاه را به ویژه برای نوزادان و کودکان خردسال تحت تأثیر منفی قرار دهد. یک سوم کودکان جهان به طور متوسط با 4-5 موج گرما در سال مواجه می‌شوند. این به معنای قرار گرفتن در معرض حداقل یکی از شرایط گرمای شدید زیر است:

۱- دماهای بالای 35 درجه سانتی‌گراد به مدت 83.54 روز یا بیشتر در سال؛

۲- موج گرما که حداقل 4.7 روز یا بیشتر طول بکشد؛

۳- دماهایی که 2 درجه سانتی‌گراد یا بیشتر بالاتر از میانگین محلی 15 روزه باشد.

۲- خشکسالی؛ خشکسالی‌ها معمولاً تولید محصولات کشاورزی و مدیریت دام‌ها را به صورت منفی تحت تأثیر قرار می‌دهند، که موجب کاهش درآمد خانوارها و افزایش قیمت مواد غذایی می‌شود. تأثیرات بهداشتی بر کودکان می‌تواند از عدم امنیت غذایی، کمبود آب و خطر سوءتغذیه ناشی شود. سال‌های متوالی بارش کمتر از حد متوسط در شاخ آفریقا یکی از بدترین بحران‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی در 40 سال گذشته را ایجاد کرده است. خشکسالی طولانی مدت خانواده‌ها را به ترک خانه‌های خود برای جستجوی غذا و آب مجبور کرده است و سلامت، امنیت و آموزش آن‌ها را به خطر می‌اندازد. بیش از 20 میلیون نفر، از جمله 10 میلیون کودک، در جیبوتی، اتیوپی، کنیا و سومالی تا سال 2022 به کمک‌های غذایی و آبی نیاز خواهند داشت. با برخورد سوءتغذیه شدید و خطر بیماری‌های ناشی از آب، کودکان ممکن است در صورت عدم ارائه حمایت فوری، به تعداد زیادی جان خود را از دست بدهند. یونیسف و سازمان‌های همکار آن در محل حضور دارند تا با ارائه خدمات حیاتی به کودکان کمک کنند و با تقویت مقاومت طولانی‌مدت خانواده‌ها، تلاش کنند تا خشکسالی برای سال‌های آینده زندگی‌ها را نابود نکند.

۳- آتش سوزی جنگلی؛ آتش‌سوزی‌های جنگلی به طور فوری هر چیزی را که در مسیرشان باشد به خطر می‌اندازند، در حالی که دود ناشی از آتش‌سوزی‌های جنگلی خطر دوربرد و ماندگاری دارد، به ویژه برای کودکان. قرار گرفتن در معرض دود آتش‌سوزی‌های جنگلی می‌تواند از آلودگی هوای محیط به تنهایی خطرناک‌تر باشد. تأثیر دود آتش‌سوزی‌های جنگلی بر کودکان عمیق و نگران‌کننده است. ذرات معلق ریز (PM2.5) که از دود آتش‌سوزی‌ها آزاد می‌شود، تا 10 برابر بیشتر از PM2.5 ناشی از منابع دیگر برای سلامت تنفسی کودکان مضر است، و به ویژه بر روی کودکان بین 0 تا 5 سال تأثیر منفی دارد. دود آتش‌سوزی‌های جنگلی به طور گسترده‌ای با افزایش مسائل بیماری‌زا در جمعیت‌های در معرض ارتباط دارد. کودکان از مشکلاتی مانند آسم و عملکرد ضعیف ریه تا اختلالات سلامت روان رنج می‌برند و این مسائل ممکن است تشدید شوند. تماس پیش از تولد مادران باردار با دود آتش‌سوزی‌های جنگلی با وزن تولد پایین، تولد زودرس و افزایش خطر مرگ و میر نوزاد مرتبط است. تأثیرات دیگر می‌تواند شامل آسیب‌های مرتبط، ناتوانی‌ها، آسیب‌های روانی، از دست دادن فرصت‌های آموزشی و تفریحی و جابجایی باشد.

۴- سیل‌ها و طوفان‌ها؛ سیل‌ها و طوفان‌ها می‌توانند برای کودکان آسیب‌زا و دردناک باشند، زیرا ممکن است باعث جابه‌جایی خانواده‌ها و از دست رفتن محیط امن آنها شوند. تخریب زیرساخت‌ها می‌تواند به اختلال در خدمات بهداشتی و اجتماعی منجر شود که این امر می‌تواند خطر ابتلا به عفونت‌ها و حتی چالش‌های سلامت روان را افزایش دهد. تجربه سیل برای هر کسی دشوار و ویرانگر است، اما برای کودکان و خانواده‌هایشان به‌ویژه سخت‌تر است.

۵- آلودگی هوا؛ کودکان که هوای آلوده را تنفس می‌کنند، در معرض خطر بالاتری برای عفونت‌های تنفسی حاد قرار دارند. کودکانی که در محیط‌های آلوده زندگی می‌کنند، ممکن است ظرفیت ریه‌هایشان تا ۲۰ درصد کاهش یابد. آلودگی هوا با بیماری‌های ذات‌الریه مرتبط است، که بزرگترین علت عفونی مرگ و میر در کودکان در سطح جهانی است.

۶- تغییرات اکوسیستم؛ تغییرات آب و هوایی تهدیدی برای اختلال در تعادل ظریف اکوسیستم‌های جهانی است و می‌تواند به تغییراتی منجر شود که روی تمام موجودات زنده تأثیر می‌گذارد. این تغییرات می‌تواند عواقب جدی زیادی برای سلامت کودکان ایجاد کند، از جمله تغییر در الگوهای بیماری‌های عفونی از جمله بیماری‌های ناشی از غذا و آب و بیماری‌های تنفسی. جهان در یک نقطه عطف قرار دارد، زیرا تغییرات اقلیمی تهدیدی برای معکوس کردن پیشرفت‌های دشوار در حوزه سلامت کودکان است و جهان را به مکانی خطرناک‌تر برای کودکان تبدیل می‌کند. در حالی که کشورها تلاش‌های خود را در زمینه اقدام‌های اقلیمی تقویت می‌کنند، حقوق کودکان باید در مرکز پاسخگویی قرار گیرد تا نسل‌های حاضر و آینده فرصت بقا و شکوفایی را داشته باشند.

 تغییرات اقلیمی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های قرن بیست و یکم شناخته می شود. تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت‌های انسانی و آلودگی‌های زیست محیطی، گرمای هوا و افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو زمین، پیامدهای جبران‌ناپذیری در زمینه سلامت عمومی، امنیت غذایی و حقوق بشر به همراه داشته است. این بحران علاوه بر آنکه تهدیدی عظیم برای محیط زیست تلقی می شود، تاثیرات شگرفی بر سلامت و رفاه تمام أبناء بشر از جمله نسل‌های آینده می گذارد. در این میان نیز کودکان به‌عنوان گروهی حساس و آسیب‌پذیر در برابر تغییرات اقلیمی، به توجه ویژه‌ای نیازمند هستند تا حق بر سلامت آنها نقض نشود. حق بر سلامت در ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک به رسمیت شناخته شده، این کنوانسیون یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی در زمینه حمایت از حقوق کودکان است. تغییرات اقلیمی در وهله اول حق بر حیات (ماده ۶ کنوانسیون حقوق کودک) و حق بر سلامت را به خطر می‌اندازد. در وهله دوم، حق برخورداری از استانداردهای مناسب زندگی، حق تفریح، بازی و سرگرمی و حق بر آموزش که به ترتیب در مواد ۲۷ و ۳۱ و ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک مورد حمایت قرار گرفته را تهدید می‌کند.

در این راستا یونیسف نیز از تهدید زندگی و سلامت کودکان به واسطه تغییرات اقلیمی غافل نمانده و آن را خطری جدی علیه بقا و رشد کودکان دانسته است. تغییرات اقلیمی همچون آتش‌سوزی جنگل‌ها که موجب گرمای شدید می شود و یا آلودگی هوا که تنفس سالم را از بین می‌برد، باعث می شود کودکان در معرض خطر بالایی برای ابتلا به بیماری‌های مزمن و یا حتی مرگ قرار بگیرند.

در دماهای بالا خطر گرمازدگی نیز وجود دارد که می تواند باعث آسیب به مغز و اندام‌های کودکان شود و یا آسم و ذات‌الریه در کودکانی که در این محیط‌ها زندگی می کنند، پدیدار شود. در این میان آلودگی هوا به ریه کودکان نیز آسیب وارد می کند و از توسعه و رشد مغز مانع می‌شود که بر سیستم ایمنی و علاوه بر آن سلامت روان نیز تاثیر می گذارد و احساساتی چون ناامنی، اضطراب و افسردگی ناشی از بلایای طبیعی یا نگرانی در مورد آینده کره زمین می‌تواند کیفیت و آرامش زندگی کودکان را تحت تاثیر قرار دهد و حق بر داشتن روانی سالم از این کودکان سلب شود. این بحران از لحظه جنینی تا زمان بزرگسالی فرد، به سلامت جسمانی و روانی حمله می‌کند و این موضوع روی کودکان تمام نقاط دنیا، حتی کشورهای پیشرفته و با درآمد بالا نیز تاثیر می‌گذارد و جامعه جهانی نیز به اندازه کافی برای حفاظت از آنها اقدام نمی کند. بیماری ‌هایی که جان کودکان را در سنین پایین به خطر می‌اندازد، به دلیل تخریب محیط زیست و تغیرات اقلیمی در حال گسترش هستند و حق بر حیات و سلامت کودکان را که از بنیادین‌ترین حقوق هستند نقض می‌کنند. در کنار آن، سوءتغذیه نیز مشکلی جدی است که به دلیل افزایش دما و یا بارش‌های خیلی کم یا خیلی زیاد و تغییر در محصولات کشاورزی، پدیدار می‌شود. همچنین امکان تحصیل و آموزش برای تعداد زیادی از کودکان درگیر با بلایای ناشی از تغییرات اقلیمی، از بین می رود که یونیسف تعداد این دسته از کودکان را ۴۰ میلیون نفر در هر سال برآورد کرده است.

یونیسف همچنین اظهار داشته که بیش از ۵۰۰ میلیون کودک در مناطقی زندگی می‌کنند که درگیر سیل هستند و حدودا ۱۶۰ میلیون کودک در مناطقی سکونت دارند که خشکسالی‌های شدید جریان دارد و انتظار میرود تا سال ۲۰۴۰ میلادی، حدودا ۲۵ میلیون کودک درگیر با سوء تغذیه باشند که تمام این تخمین‌ها حاکی از خطرات تغییرات اقلیمی است که بحرانی عظیم است و لزوم توجه به این مسئله را بیش از پیش محرز می‌سازد.  

حال که آسیب‌ها و عوارضی که تغییرات اقلیمی بر سلامت جسمانی و روانی کودکان می‌گذارند را به میان آوردیم، وقت آن رسیده که بگوییم که کودکان در این زمینه نادیده گرفته شده‌اند و لازم است تا در مرکز توجه جامعه جهانی قرار بگیرند. بحران تغییرات اقلیمی یک وضعیت اضطراری جهانی و یک بحران حقوق کودک است که نیازهای بشردوستانه در تمامی زمینه‌ها را طلب می‌کند، زیرا کودکان حقِ ذاتیِ داشتنِ محیطی پاک را دارند تا در دنیایی رشد کنند که به دلیل تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست، خطرناک و کشنده نباشد. دولت‌ها در این زمینه تکالیفی دارند و موظف هستند تا محیطی پاک و سالم را برای زندگی و رشد کودکان فراهم آورند و تحقق حقوقشان را تضمین کنند. این یک مسئولیت جمعی است و نیازمند همکاری دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی با یکدیگر است. برمبنای کنوانسیون حقوق کودک، دولت‌ها موظفند تا از حقوق کودکان در برابر هرگونه تهدید محافظت کنند. بنابراین لازم است تا دولت‌ها:

۱- ابتدا از طریق آموزش، آگاهی عمومی درباره تاثیرات مخرب تغییرات اقلیمی را ارتقاء بخشند و عموم مردم را در رابطه با آسیب‌های جبران ناپذیر این بحران، آگاه کنند و آموزش‌های لازم برای مقابله با این معضل را ارائه کنند تا این مسئله در مرکز توجه قرار گیرد و نادیده گرفته نشود.

۲- محیط زیستی پاک را به جهت حمایت و احترام به حقوق کودکان فراهم آورند.

۳- از طریق ایجاد زیرساخت‌های مناسب، آب آشامیدنی سالم و غذای کافی و مناسب را برای کودکان تامین کنند که این مسئله نیازمند سرمایه‌گذاری صحیح است تا زیر ساخت‌های مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی شکل بگیرد که شامل سیستم‌های اجتماعی و آموزشی نیز باشد تا بتوان به نیازهای خاص کودکان نیز پاسخ داد.

۴- حمایت روانی لازم را به عمل آورند و خدمات مشاوره‌ای و حمایتی برای کودکانی که تحت تاثیر بحران‌های محیط زیستی قرار گرفته‌اند و همچنین خانواده‌‌هایشان، فراهم آورند. تغییرات اقلیمی یک بحران و چالش جهانی است که تاثیرات مخرب و جبران ناپذیری بر سلامت جسمانی و روانی کودکان میگذارد و از طرفی دیگر بسیاری از حقوق بنیادین آنها را نقض میکند. تاثیرات تغییرات اقلیمی بر حقوق بشر، به ویژه در زمینه حق بر حیات، حق بر سلامت، حق بر داشتن محیط زیست سالم و حق بر غذا مشهود است. این تغییرات علاوه بر نقض حقوق مطرح شده، منجر به بروز بسیاری از بیماری‌ها، کاهش دسترسی به آب سالم و افزایش خطر گرسنگی میشود که کودکان به عنوان قشر آسیب‌پذیر در برابر این تغییرات، نیازمند نگاهی ویژه هستند تا این مسئله تهدیدی برای سلامت جسمی و روانی کودکان نباشد.

در این راستا کنوانسیون حقوق کودک، دولت‌ها را مکلف به تامین بهترین شرایط برای رشد و توسعه کودکان میداند. بنابراین برای مقابله با چالش‌های ناشی از این بحران، لازم است تا اقدامات قانونی موثری در این باب صورت پذیرد که آموزش و آگاهی‌رسانی درباره تاثیرات تغییرات اقلیمی، سرمایه‌گذاری در جهت دسترسی به محیط زیست سالم و پاک و تضمین تحقق حقوق بنیادین کودکان و حفظ سلامت آنها بسیار ضروری است که نباید به فراموشی سپرده شود.

تغییرات اقلیمی یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات معاصر برای سلامت عمومی و توسعه پایدار است که تأثیرات آن بر کودکان، به‌عنوان قشر آسیب‌پذیر جامعه، ابعادی فراتر از یک بحران زیست‌محیطی دارد و مستقیماً حقوق بنیادین آنها را تهدید می‌کند. افزایش دما، آلودگی هوا، بلایای طبیعی و پیامدهای ناشی از آنها، منجر به بیماری‌های مزمن، سوءتغذیه، کاهش دسترسی به منابع حیاتی و اختلالات روانی در کودکان شده است. این تأثیرات نه‌تنها بر کیفیت زندگی کنونی کودکان اثرگذار است، بلکه آینده آنها را نیز به مخاطره می‌اندازد.

از منظر حقوق بین‌الملل، دولت‌ها براساس کنوانسیون حقوق کودک و سایر اسناد بین‌المللی موظفند محیطی سالم و پایدار را برای رشد کودکان فراهم کنند.

بااین‌حال، شواهد نشان می‌دهد که اقدامات جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و کاهش اثرات آن بر کودکان ناکافی بوده و در بسیاری از موارد، سیاست‌های اقتصادی و صنعتی بر منافع محیط‌زیستی و حقوق بشر اولویت یافته‌اند. برای کاهش این بحران و حفاظت از نسل‌های آینده، لازم است که راهکارهایی نظیر آگاهی‌بخشی عمومی، توسعه زیرساخت‌های مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، تقویت سیستم‌های بهداشتی و حمایت روانی از کودکان در دستور کار قرار گیرد. در این مسیر، همکاری بین‌المللی، اصلاح سیاست‌های صنعتی و کشاورزی، و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک، گام‌هایی حیاتی در جهت تحقق حقوق کودکان و حفظ کره زمین برای نسل‌های آینده محسوب می‌شود.

در نهایت، تغییرات اقلیمی نه‌تنها یک بحران محیط‌زیستی، بلکه بحرانی در حوزه حقوق بشر است که اگر فوراً مورد توجه قرار نگیرد، می‌تواند پیامدهای فاجعه‌باری برای آینده بشریت، به‌ویژه کودکان، به همراه داشته باشد. اقدام فوری و قاطع در این زمینه نه‌تنها یک ضرورت زیست‌محیطی بلکه یک مسئولیت اخلاقی و حقوقی است که بر عهده دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و تمامی جوامع بشری قرار دارد.