نبرد های ژئوپلیتیک ترکیه، رقابت ها در مدیترانه شرقی

نویسنده: فرشاد عظیمی، فارغ التحصیل رشته مطالعات خاورمیانه از دانشگاه تهران 

دیپلماسی ایرانی: سیستم جهانی به طور فزاینده ای در حال ترک خوردن و ناپایدار شدن است. بنابراین، ما در یک سری از فرآیند های تحول منطقه ای قرار داریم که امکان تغییر اساسی توازن قوا را در بر می گیرد، این فرایندهای تغییر و تحول، ارتباط نزدیکی با سیاست خارجی و امنیتی کشورها و حقوق و منافع مرتبط با آنها دارد. در این میان ترکیه یکی از این کشورهاست که به طور همزمان در بسیاری از جبهه‌ها از قفقاز جنوبی تا شمال عراق و سوریه در نبرد ژئوپلیتیکی است که در نتیجه شکاف‌های قدرتی که در جغرافیای مجاور پدید آمده، آشکار شده است. مدیترانه شرقی یکی دیگر از این جبهه‌هاست که نه تنها بر حوزه‌های صلاحیت دریایی، بلکه بر مبارزه در سایر جبهه‌ها نیز تأثیر خواهد گذاشت. به همین دلیل، سیاست مدیترانه شرقی ترکیه که تمام جنبه های چالش های فراگیر در مدیترانه شرقی را در نظر می گیرد، روز به روز اهمیت بیشتری برای ترکیه پیدا می کند.

1 - تنش در شرق مدیترانه چگونه شعله ور شد؟

فتیله تنش در مدیترانه شرقی برای اولین بار زمانی روشن شد که طرف یونانی قبرس، توافقات بین المللی برای بهره برداری از منابع طبیعی اطراف جزیره را امضا کرد. این توافق با هشدارهای ترکیه و جمهوری ترک قبرس شمالی مبنی بر اینکه ثروت های اطراف جزیره باید با ارائه راه حلی دائمی به نفع همه ارائه شود، روبه رو شد. با کشف میادین بزرگ هیدروکربنی در مدیترانه شرقی، کشورهای منطقه که می خواستند از این ثروت ها بهره برداری کنند، به توافق نامه منطقه انحصاری اقتصادی (1) که به موجب آن یک کشور ساحلی صلاحیت اکتشاف و بهره برداری از منابع دریایی در بخش مجاور خود در فلات قاره را بر عهده می گیرد روی آوردند. هشدارهای ترکیه و جمهوری ترک قبرس شمالی علیه دولت یونانی قبرس ادامه یافت که در سال 2003 با مصر، سال 2007 با لبنان و در سال 2010 با سرائیل قراردادهای موسوم به منطقه انحصاری اقتصادی را امضا کردند. حتی در دوره ای مصر، یونان، دولت یونانی قبرس و اسرائیل سعی کردند بازیگرانی مانند ترکیه و لیبی را از طریق مجمع گاز مدیترانه شرقی که در قاهره تأسیس کردند، حذف کنند. بنظر می رسد اختلاف در مورد نحوه تعیین خطوط مرزی دریایی و رقابت بر سر منابع هیدروکربنی بطوری که هر یک از کشور های اطراف مدیترانه شرقی بیشترین صلاحیت دریایی را داشته باشند باعث شکل گیری رقابت های ژئوپلیتیکی منطقه ای و فرا منطقه ای در مدیترانه شرقی شود.

2- اختلافات در تعین حدود و خطوط مرزی دریایی

طبق نقشه¬ موسوم به سویا که توسط خوان لوئیس سوارز دویورو استاد رشته جغرافیای دریایی در دانشگاه سویا اسپانیا تهیه شده، فلات قاره یونان یا به نوبه ای مرزهای اتحادیه اروپا طبق ادعای این نقشه، از جزیره میس شروع شده و به سمت جنوب تا میانه مدیترانه پایین می آید و به ترکیه فرصتی برای خروج از خلیج آنتالیا نمی دهد. موضوعی که با مخالفت آنکارا و در مقابل تفاهم نامه های در حوزه¬ی تعین صلاحیت دریای فی مابین با جمهوری ترک قبرس شمال در سال 2011 و تفاهم نامه های امضا شده¬ا¬ی با لیبی در  نوامبر 2019 که روشن ترین نمونه آنهاست برقرار کند، از طرفی اخیرا مصر فعالیت های هیدروکربنی خود، در شرق مدیترانه را به شرق نصف النهار 28درجه، یعنی مرز جنوبی فلات قاره ترکیه که آنکارا در سال 2019 به سازمان ملل اعلام کرد، محدود کرد. از طرفی این کشور ضمنا از تعیین مرزها با آتن که از جزیره میس آغاز می شود مخالفت کرد. این نگرش قاهره باعث ایجاد رضایت در آنکارا شد. اما یونان با ادعای اینکه موضوع میان آنها و ترکیه "فقط موضوع تعیین فلات قاره" است، باعث پیچیده شدن بیشتر اختلافات در منطقه شد. علاوه بر این، فعالیت های تحقیقات لرزه نگاری و حفار های ترکیه در شرق مدیترانه و مانورهای نظامی مشترکی که یونان با فرانسه و امارات متحده عربی در جنوب جزیره کرت برگزار می کند، تنش را بیش از پیش افزایش می دهند.

3 - چالش ها ورویکرد های ترکیه:

رقابت ها در مدیترانه شرقی از آنجایی که امکان تغییر اساسی توازن قوا را در بر می گیرد، ارتباط نزدیکی با سیاست خارجی و امنیتی ترکیه و حقوق و منافع مرتبط با آن دارد. به همین دلیل، سیاست مدیترانه شرقی ترکیه که تمام جنبه های چالش های فراگیر در مدیترانه شرقی را در نظر می گیرد، روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کند. می توان هدف ترکیه از سیاست مدیترانه شرقی را در دو رویکرد کوتاه مدت و بلند مدت تبیین کرد. در کوتاه مدت، هدف،  جلوگیری از لطمه زدن یونان به حقوق و منافع ترکیه در مدیترانه شرقی از طریق ممانعت از سیاست حداکثری یونان از طریق مذاکرات پیدا و پنهان بویژه با مصر و اسرائیل هست تا هرگونه انتقال انرژی مدیترانه شرقی به اروپا فقط از مسیرترکیه انجام گیرد. البته موفقیت ترکیه در این موضوع باتوجه به هزینه بالای انتقال گاز استخراج شده از اسرائیل  به قبرس جنوبی  و جزیره کرت و سپس از آنجا به یونان و ایتالیا از طریق یک خط لوله گاز طبیعی به طول 1900 کیلومتر که  ۱۳۰۰کیلومتر از خط مذکور از زیر دریا میگذرد و برای اینکه وارد آب های سرزمینی ترکیه نشوند باید از آب های عمیق در دریاهای آزاد انجام بگیرد بیشتر شود، مضاف بر اینکه ایالات متحده آمریکا به دلایل برخی مسائل در روابط دو جانبه با آنکارا حمایت جدی از این پروژه انجام نداد. مورد بعدی مربوط به مشکل قبرس است. ترکیه و جمهوری ترک نشین تعیین یک جانبه حوزه صلاحیت دریایی از طرف قبرس جنوبی را نمی پذیرند، زیرا معتقد هستند که فلات قاره ترکیه و مناطق صلاحیت دریایی جمهوری ترک قبرس شمالی را نادیده می گیرد به همین دلیل آنکارا حمایت از حقوق ترک های جمهوری ترک نشین قبرس شمالی و انجام فعالیت های اکتشافی و حفاری در میادین تحت مالکیت خود را در حوزه‌های صلاحیت خود دانسته هست. اما در سطح استراتژیک، سیاست مدیترانه شرقی ترکیه در بلند مدت، جلوگیری از تلاش هر قدرت دیگری اعم از منطقه ای یا فرا منطقه ای در مدیترانه شرقی برای محدود کردن نفوذ فزاینده ترکیه و محدود کردن فضای مانور آن، برای محاصره ترکیه است. برای آنکارا ضعف در دریا به معنای ورشکستگی اقتصاد هست به همین دلیل دفاع، تجاری سازی و استفاده کارآمدتر از سرزمین آبی اولویت این کشور در سیاست ملی دریایی خود است، بدیهی است که دکترین ها و راهبردهای جدیدی در سیاست خارجی و سیاست دفاعی جهت هم پوشانی در راستای نیل به این اهداف از طرف ترکیه تدوین شود.

[1] . Exclusive Economic Zone (EEZ)