تلاش هند برای استقلال از آمریکا به معنای نزدیکی به ایران نیست

نویسنده این مطلب: راکش سود

دیپلماسی ایرانی: تحولات منطقه و جهان در سال های اخیر هند و ایران را به یکدیگر نزدیک کرده است. برای هند، ایران یک تامین کننده مهم انرژی قلمداد می شود و آن را با افغانستان و آسیای میانه مرتبط می کند. برای ایران، هدف اصلی سیاست ها مدیریت پیامدهای خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته ای بوده، اما این کشور همچنین به عنوان بخشی از سیاست جدید «نگاه به شرق» به کشورهای آسیایی از جمله هند روی آورده است.

روابط هند و ایران

مبنای روابط جدید هند با ایران مبتنی بر تغییرات پس از جنگ سرد در منطقه و در سال 2001 در جریان سفر نخست وزیر وقت هند به ایران و سفر متعاقب رئیس جمهوری ایران به هند به عنوان مهمان اصلی روز جمهوری در ژانویه 2003، گذاشته شد. بیانیه دهلی نو زیربنای راهبردی از نظر منافع مشترک در منطقه و در جهان قلمداد می شود و همه جنبه های همکاری دوجانبه- انرژی، ارتباطات، آموزش، علم و فناوری را با ارجاع ویژه به فناوری اطلاعات مورد بررسی قرار داده است. دو کشور همچنین چارچوبی برای تقویت همکاری های دفاعی ایجاد کرده اند.

همه عناصر مشخص شده در اعلامیه دهلی نو 2003 همچنان معتبر هستند؛ البته اجرای همکاری های بلندمدت در زمینه انرژی و همچنین توسعه بندر چابهار برای افزایش ارتباط با افغانستان و آسیای مرکزی ضعیف پیش رفته است. روسیه، ایران و هند در ماه مه 2002 توافقنامه بنیادی کوریدور بین المللی شمال و جنوب را امضا کردند. این کوریدور به عنوان یک مسیر تجاری و حمل و نقل چند منظوره بین بنادر بمبئی و کندلا به طول 7200 کیلومتر تجسم شده است. سواحل غربی هند به چابهار و بندرعباس متصل می شود و با جاده و راه آهن به مشهد و دریای خزر (بندرانزلی) می رسد و از طرف شرقی به افغانستان و آسیای مرکزی و از طریق باکو به مسکو متصل می شود. در سال های گذشته شماری از کشورهای آسیای میانه به همراه ارمنستان، آذربایجان، ترکیه، عمان و سوریه نیز قرارداد کوریدور شمال و جنوب را امضا کرده اند. چابهار بخشی جدایی ناپذیر از این کوریدور است چون بندرعباس به دلیل تنگنای تنگه هرمز محدودیت هایی دارد و کشتی های بزرگی که اغلب از دبی برای بارگیری استفاده می کنند، نمی توانند در بندر عباس کناره بگیرند. 

پروژه های در سال های ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد پیشرفت چندانی نداشتند که یکی از دلایل آن، افزایش تحریم ها علیه ایران و افزایش اشتیاق ایرانی به اطمینان از فروش نفت اغلب از طریق مبادلات پایاپای یا در دریای آزاد بود. تحولات بندر شهید بهشتی چابهار عمدتا از سال 2015 آغاز شد. دو کشور در جریان سفر نخست وزیر ناراندرا مودی به ایران در ماه مه 2016 تفاهمنامه ای برای تجهیز و بهره برداری از دو ترمینال در شهید بهشتی توسط هند امضا کردند. نقطه عطف دیگر این سفر، حضور اشرف غنی رئیس جمهوری افغانستان در تهران و امضای معاهده کریدور ترانزیت سه جانبه بین هند-ایران-افغانستان بود که توسعه بندر چابهار و اتصال جاده ای و ریلی تا زرنج در مرز افغانستان و ایران را شامل می شد. 

پس از اعمال مجدد تحریم های آمریکا علیه ایران در پی خروج دونالد ترامپ از برجام، هند توانست به منظور کمک به توسعه اقتصادی افغانستان، برای پروژه توسعه بندر چابهار از آمریکا معافیت از تحریم ها را بگیرد. با این حال، تهیه تجهیزات سنگین مانند جرثقیل های روی کشتی و جرثقیل های ریلی برای تکمیل پروژه دشوار بود چون شمار تولید کنندگان چنین تجهیزات تخصصی اندک است و شرکت های اروپایی و کره جنوبی اغلب در معاملات با ایران تردید دارند. از این رو، اگرچه توسعه پایانه شهید بهشتی توسط هند از تحریم ها معاف بوده، اما در عمل  سیاست اعمال فشار حداکثری روند پروژه را کند کرده است.

یکی دیگر از پروژه های مهم زیرساختی، پروژه خط لوله گاز از میدان پارس جنوبی است که در ابتدا با نام (ایران-پاکستان-هند) و پس از خروج هند به عنوان خط لوله (ایران-پاکستان) شناخته می شود. اولین توافقنامه برای پروژه در سال 1995 بین ایران و پاکستان امضا شد و هند در سال 1999 به آن پیوست. امضا شد. هند در سال 2009 در پی وخامت روابط با پاکستان از پروژه خارج شد. ایران بخش خود از خط لوله را تکمیل و از اوایل 2013 در ساخت خط لوله در پاکستان همکاری کرد. انتظار می رفت پروژه در 22 ماه به پایان برسد، اما کلا در پی فشارهای عربستان و آمریکا بر پاکستان به تعلیق درآمد. در دو سال گذشته ایده خط لوله گاز زیر دریا از ایران به هند از طریق عمان (با عبور از منطقه ویژه اقتصادی پاکستان) مورد بحث قرار گرفته، اما تا زمانی که ایران تحت تحریم باشد، بعید است این پروژه مورد توجه قرار گیرد.

عکس 1 - واردات نفت هند از ایران

واردات نفت هند از ایران بخش عمده تجارت دو جانبه را تشکیل می داد. ایران در سال 2008 دومین تامین کننده بزرگ هند بود و 15 درصد از واردات نفت هند (21 میلیون تن) از ایران بود؛ اما پس از اعمال مجدد تحریم های آمریکا، واردات نفت هند از ایران به شدت کاهش یافت و از اواسط سال 2019 به کل از از بین رفت. تجارت دوجانبه بین هند و ایران در سال های 2018 و 2019 به حدود 17میلیارد دلار رسید که 13.5میلیارد دلار آن، واردات هند از ایران بود. اما در پی کاهش واردات نفتی هند از ایران، ارقام تجاری بین دو کشور کاهش یافته است.

عکس 2 - ارزش مبادلات تجاری هند و ایران

همانند روابط چین و روسیه با ایران، روابط هند با ایران نیز از روابط آن با ایالات متحده جدا نیست. هند یک اقتصاد مبتنی بر بخش خصوصی است و شرکت ها خطرات ناشی از تجارت با ایران و تاثیرات آن بر سایر تجارت ها در سطح جهانی را با دقت ارزیابی می کنند. در عین حال، دولت مودی علاقه خود به بهبود روابط با عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل را اعلام کرده که هر سه روابط نزدیکی با آمریکا دارند و درباره برنامه هسته ای و فعالیت های منطقه ای ایران ابراز نگرانی کرده اند. با توجه به اینکه کشورهای عربی خلیج فارس میزبان نزدیک به 7میلیون کارگر هندی هستند و این منطقه سه چهارم واردات انرژی هند را تامین می کند، ثبات در منطقه خلیج فارس به شدت برای هند حیاتی است.

نتیجه

چالش اصلی سیاست خارجی ایران، همسایگی آن است. ظهور داعش، بی ثباتی در افغانستان، عراق، سوریه و یمن، عربستان سعودی خصمانه و اسرائیل که برنامه هسته ای ایران را تهدیدی وجودی برای خود می داند، مشغله های فوری ایران هستند. دخالت بازیگران خارجی مانند آمریکا و روسیه نیز پیچیدگی بیشتری ایجاد کرده است. 

سیاست نگاه به شرق ایران در بلندمدت معقول به نظر می رسد، اما محدودیت هایی دارد. تجارت کالاها و خدمات چین با ایالات متحده حدود 740 میلیارد دلار و تجارت هند با آمریکا حدود 150 میلیارد دلار است. شرکای ایران در سیاست نگاه به شرق به دنبال نشان دادن استقلال سیاست خارجی خود از ایالات متحده هستند، اما این مساله لزوما آنها را به سمت ایران و به خطر انداختن روابط با آمریکا و با دیگر کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی و اسرائیل سوق نمی دهد. 

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34