جهان در حال ورود به یک دوره جدید و خطرناک رقابت هسته ای

دیپلماسی ایرانی: تا همین چند سال پیش به نظر می رسید مشکل تسلیحات هسته ای اگر اساسا حل نشده باشد، اما به خوبی مدیریت شده است. ذخایر هسته ای آمریکایی و روسی از دوران اوج خود در جریان جنگ سرد به میزان قابل توجهی کاهش یافته و توافق های کنترل تسلیحات در حال اجرا بود و بر سامانه های میان برد و دور برد محدودیت اعمال می کرد. اما شرایط به هیچ وجه همانند گذشته نیست.

پیشرفت های نسل گذشته به ایالات متحده و روسیه محدود نمی شد. لیبی متقاعد شده بود جاه طلبی های هسته ای خود را کنار بگذارد، اسرائیل با توسعه برنامه هسته ای در عراق و سوریه مقابله کرده و آفریقای جنوبی از زرادخانه هسته ای کوچک خود دست کشیده بود. ایران هم برجام را امضا کرده بود که دستیابی آن را به پیش نیازهای مهم تسلیحات هسته ای محدود می کرد. شورای امنیت سازمان ملل متحد هم اخیرا تحریم های شدیدی را علیه کره شمالی اعمال کرده بود تا آن را به کنار گذاشتن برنامه تسلیحات هسته ای نسبتا ابتدایی اش و مذاکرات رده بالا بین مقامات کره شمالی و آمریکایی ترغیب کند. از زمانی که ایالات متحده برای پایان جنگ جهانی دوم دو بمب هسته ای در ژاپن انداخته، سه چهارم قرن گذشته و هنوز هیچ کشوری از سلاح هسته ای استفاده نکرده است.

با این حال، ایالات متحده تابستان گذشته از پیمان نیروی هسته ای میان برد سال 1987 (آی ان اف) خارج شد و روسیه را به نقض پیمان متهم کرد. پیمانی که تسلیحات هسته ای روسیه و ایالات متحده با برد بالاتر را محدود می سازد نیز در سال 2021 منقضی می شود و بعید است که تمدید شود چرا که هر دو کشور منابع قابل توجهی را به مدرن کردن زرادخانه خود اختصاص داده اند. به علاوه، ایالات متحده با خروج از برجام خطر حرکت ایران به سمت سلاح هسته ای را نیز افزایش داده است. دولت ترامپ توافق هسته ای سال 2015 را ناقص می داند به ویژه به این دلیل که بسیاری از محدودیت های اعمالی در آن فقط 10 تا 15 سال طول می کشد و این توافق برنامه موشک بالستیک ایران را محدود نمی کند. اما این توافق برای فعالیت هسته ای ایران سقف تعیین کرده و امکان بازرسی های بین المللی را فراهم آورده بود. به هر حال، ایران به همه تعهدات خود پایبند بوده و اکنون یک روند تدریجی در عقب نشینی از بسیاری از محدودیت های توافق را آغاز کرده است. شاید هدف ایران از این عقب نشینی آرام و مداوم از تعهداتش ترغیب ایالات متحده و اروپا به کاهش تحریم های اقتصادی باشد؛ اما در عین حال قدم های جدیدی که ایران برداشته زمان رسیدن آن به توانایی تولید سلاح های هسته ای را به طرز چشمگیری کاهش می دهد. همچنین این احتمال وجود دارد که اقدامات ایران با یک حمله پیشگیرانه از سوی ایالات متحده یا اسرائیل مواجه شود. چنین حمله ای خیلی زود دیگر قدرت های منطقه ای از جمله ترکیه، عربستان سعودی و مصر را به سمت توسعه یا دستیابی به سلاح های هسته ای سوق خواهد داد. ترکیه که به طور فزاینده از بسیاری از متحدان دیرینه خود فاصله گرفته، اعلام کرده فارغ از اقدامات ایران احتمالا در صدد تولید سلاح هسته ای برخواهد آمد.

کره شمالی در این مسیر خیلی فراتر از ایران است: این کشور همین حالا هم ده ها سلاح هسته ای و موشکی دارد و موشک هایی را آزمایش کرده که توانایی رسیدن به خاک ایالات متحده را دارند. این تصور که کره شمالی حاضر خواهد شد تسلیحات هسته ای خود را کنار بگذارد و «خنثی» کند، خیالی بیش نیست. کیم جونگ اون، رهبر کره شمالی، معتقد است که تنها سلاح هسته ای می تواند بقای رژیم او را تضمین کند. با توجه به شرایط اوکراین که در ازای تضمین های امنیتی تسلیحات هسته ای به ارث برده از اتحاد جماهیر شوروی را تسلیم کرد و 25 سال بعد با اقدام تهاجمی روسیه مواجه شد، باور رهبر کره شمالی به تضمین هسته ای چندان هم عجیب نیست. اما یکی از مخاطرات این شرایط این است که کره شمالی در چند سال آینده به زرادخانه بزرگی دست خواهد یافت و به تهدیدی جدی برای آمریکا تبدیل خواهد شد. به علاوه، همسایگان کره شمالی از جمله کره جنوبی و ژاپن هم ممکن است با توجه به تهدید کره شمالی و کاهش اعتماد به تضمین امنیتی ایالات متحده در صدد دستیابی به سلاح های هسته ای برآیند.

خطر اصلی در هر دو منطقه یاد شده این است که رقابت بر سر دستیابی به سلاح های هسته ای می تواند با جنگ پیشگیرانه همراه شود و حتی در صورت ممانعت از وقوع چنین درگیری هایی، وجود چند زرادخانه هسته ای در منطقه می تواند برخی از بازیکنان منطقه ای را به پیشدستی در حمله ترغیب کند.

جدای از همه مخاطرات احتمالی یادشده، هند و پاکستان، دو قدرت هسته ای با سابقه طولانی درگیری های دوجانبه، نیز هستند. بازداری حمله هسته ای در بین این دو کشور چندان قابل اطمینان نیست. یک حمله تروریستی از سوی عوامل در پاکستان می تواند به حمله تلافی جویانه هند بینجامد و طولی نمی کشد تا دو کشور به تهدید استفاده از سلاح های هسته ای روی آورند چرا که نیروهای نظامی متعارف آنها توانایی استقامت در درگیری طولانی را ندارند. شرایط بدتر این است که کنترل تسلیحات هسته ای یک یا هر دو کشور به دست تروریست ها بیفتد.

60 سال پیش، جان اف. کندی، در زمان نامزدی در انتخابات ریاست جمهوری پیش بینی کرد تا پایان سال 1964 دست کم 20 کشور به توانایی تسلیحات هسته ای دست می یابند. خوشبختانه، ثابت شد که کندی اشتباه می کرده و هنوز تنها 9 کشور به سلاح هسته ای مجهز هستند. پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای سال 1968 بسیار تاثیرگذار بود چرا که از هر گونه تلاشی برای صادرات فن آوری های مهم ممانعت و کنترل تسلیحاتی، تحریم ها و قدرت اتحادها را افزایش داد. اما در شرایطی که فناوری هسته ای به طور فزاینده در دسترس قرار گرفته، کنترل تسلیحاتی در حال تضیف شدن است، اتحادها به دلیل جدایی ایالات متحده از جهان آسیب دیده و خاطرات هیروشیما و ناگازاکی در حال محو شدن است، جهان وارد دوره جدید و خطرناکی می شود. رقابت هسته ای یا حتی استفاده از سلاح های هسته ای می تواند دوباره به بزرگ ترین تهدید برای ثبات جهانی تبدیل شود و مساله نگران کننده این است که دیگر اطمینان چندانی به توانایی رهبران امروزی به پاسخگویی به این چالش نوظهور وجود ندارد.

منبع: شورای روابط خارجی / مترجم: طلا تسلیمی