روابط ایران و عربستان؛ رقابت‌های آشکار و قرابت‌های دشوار

جمیل میلانی، پژوهشگر علوم سیاسی

دیپلماسی ایرانی: نشست تخصصی «بررسی چشم انداز روابط ایران و عربستان» روز یکشنبه با سخنرانی حمیدرضا دهقانی، رئیس اداره خاورمیانه وزارت امور خارجه و محمدعلی مهتدی، پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

در ابتدای این نشست دهقانی در مورد سیر تاریخی روابط ایران و عربستان بحث کرد و با تقسم بندی آن در دو دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی افزود که این دوره ها هرکدام مراحل خاصی را داشته اند. مثلاً رابطه دو کشور بعد از انقلاب اسلامی یک دوره رکود و سردی و بعد دوره گرمی نسبی و شکوفایی و مجدداً دوره سردی روابط را تجربه کرده است. وی با اشاره به رابطه دو کشور قبل از انقلاب اسلامی افزود که در آن دوره اگرچه هر دو کشور دارای نظام پادشاهی وابسته به غرب بودند، کشورهای مسلمان محسوب می شدند و دارای ذخایر نفت بودند ولی یک رقابت پنهان و بعضاً آشکاری با هم داشتند و اختلافاتی در روابط دو کشور بود که بعد از انقلاب اسلامی ایران، اختلافات قبلی همچنان استمرار یافت و اختلافات دیگری به آن اضافه شد و دامنه آنها افزایش پیدا کرده است.

رئیس اداره خاورمیانه وزارت امور خارجه با اشاره به این که حکومت آل سعود نزدیک هشتاد سال سابقه دارد گفت که تقریباً حدود چهل سال آن در زمان جمهوری اسلامی ایران است و تأکید بنده بیشتر بر دوره دوم و چهل سال اخیر آن است. وی رابطه ایران و عربستان را در سه حوزه روابط دوجانبه بین دو کشور، مسائل منطقه ای و پرونده های مربوط به آن و مسائل بین المللی تأثیرگذار بر روابط دو کشور مورد بحث و بررسی قرار داد.

دهقانی در مورد رابطه دوجانبه ایران و عربستان به مواردی اشاره کرد که عامل اختلاف بین دو کشور هستند و افزود که دوبار رابطه دو کشور قطع شده که منجر به تعطیلی حج شده است. بار اول درسال 1322 و یک بار هم در سال 1366. در سال ۱۳۲۲ ماجرایی روی داد و آن قتل یکی از حجاج ایرانی به نام ابوطالب یزدی (از اهالی اردکان یزد) در ملاعام بود. این زائر که به علت بدی مزاج در کعبه دچار استفراغ شده بود، به دست شرطه های امر به معروف عربستان دستگیر شد و در نهایت به جرم آلوده کردن خانه خدا گردن زده شد که منجر به قطع رابطه سیاسی بین ایران و عربستان شد. در سال 1366 هم حدود 400 تن از حجاج ایرانی در مراسم برائت شهید شدند که منجر به قطعی روابط شد و ایران هم تا سال 1369 در مراسم حج شرکت نکرد.

این دیپلمات وزارت امور خارجه چندین عامل مهم را در روابط بین دو کشور برشمرد:

1. حج: که بسیار مهم و تأثیرگذار است و همواره نقشی مهم در تنظیم روابط دوجانبه داشته و اخیراً هم مسئله حادثه منا بر روابط دو کشور تاثیر گذاشته است.

2. مجازات ایرانی هایی که به جرم حمل مواد مخدر دستگیر و در عربستان اعدام شده اند به طوری که در سال های اخیر حدود 20 نفر ایرانی در عربستان اعدام شده اند.

3. نگاه به شیعیان در عربستان که حدود 30 درصد جمعیت را تشکیل می دهند، همواره بر روابط دو کشور تأثیر گذاشته است به طوری که هر وقت نگاه و سیاست عربستان در قبال شیعیان این کشور مثبت بوده، رابطه این کشور با ایران هم در جهت مثبت پیش رفته است و هر وقت که این نگاه منفی و تبعیض آمیز بوده، تاثیری منفی بر رابطه دو کشور گذاشته است.

4. وجود اماکن مقدس در مکه و مدینه و مسئله زائران ایرانی هم از دیگر مسائل تأثیرگذار بر روابط دو کشور محسوب می شود. همچنین بعضی از اقدامات طرفین در مواقعی خاص مثل ادعای عربستان در مورد تلاش ایران برای ترور عادل الجبیر، سفیر این کشور در آمریکا و یا ادعای ایران در مورد انفجار سفارت ایران در بیروت توسط عربستان و حمایت این کشور از گروه های تروریستی، همواره بر روابط دوجانبه تاثیر گذاشته است.

دهقانی در ادامه به بحث مسائل منطقه ای و تأثیر آنها بر روابط ایران و عربستان پرداخت و گفت که پرونده های مختلفی همچون فلسطین، عراق، سوریه، بحرین، یمن و حتی مصر وجود دارد که ایران و عربستان هر کدام از زاویه خاص خود به آنها نگاه می کنند و اختلاف نظر بعضاً شدیدی هم با همدیگر دارند. شاید تنها در حمله عراق به کویت بود که تا حدودی مواضع دو کشور در مورد آن به هم نزدیک شد ولی اخیراً سیاست های دو کشور در منطقه به ویژه در سوریه، یمن و بحرین متفاوت و گاهاً متضاد هم هستند.

وی در سطح بین المللی هم به مسئله نفت و اوپک به عنوان یک موضوع مهم اشاره کرد که با توجه به این که ایران و عربستان دو کشور اول تولیدکننده و صادرکننده نفت هستند، موضوع نفت و بازارهای آن همواره در تنظیم روابط دو کشور تأثیرگذار بوده است. علاوه بر آن موضوعات دیگری همچون اسلام هراسی، حقوق بشر، تروریسم و افراط گرایی هم از جمله پرونده هایی هستند که ایران و عربستان در عرصه بین المللی با آنها درگیر هستند. در پرونده هسته ای هم عربستان سعودی همواره نگاه ویژه ای به آن داشته است و حتی اخیراً در جریان مذاکرات هسته ای و بعد از شنیدن زمزمه های توافق ایران و غرب، تلاش داشتند سنگ اندازی هایی در این پرونده ایجاد کنند. نقش اسرائیل در ایجاد مشکلاتی بین ایران و عربستان، نگاه آمریکا به منطقه و همکاری یا عدم همکاری این کشور با عربستان و ایران و حتی نقش ترکیه به عنوان یک بازیگر منطقه ای و تلاش برای ایفای نقش خاص خود بر همکاری یا عدم همکاری ایران و عربستان تأثیرگذار بوده است.

دهقانی در جمع بندی سخنان خود گفت که ایران و عربستان این فرصت را دارند که بر سر موضوعات مختلف بحث و مذاکره کنند و به نتایج مطلوبی هم برسند و می توانند روابط متقابل و دوسویه با هم داشته باشند و اختلافات موجود بین دو کشور نمی تواند مانعی غیرقابل رفع باشد لذا با مذاکره و گفتگو که جمهوری اسلامی ایران آمادگی آن را دارد و از آن استقبال می کند، می توان بسیاری از مشکلات را برطرف کرد.

در ادامه این نشست محمدعلی مهتدی، پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه گفت که ما هیچ رقابت مشترکی با عربستان نداریم و همواره آماده مذاکره هستیم و این طرف عربستانی است که ایجاد مشکل کرده است. وی به عوامل همگرا و واگرا در رابطه ایران و عربستان اشاره کرد و در مورد عوامل همگرا گفت که هر دو کشور مسلمان هستند، عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند و دارای ذخایر زیاد نفت و گاز هستند که باعث شده نیاز به همکاری بین دو کشور بیش از پیش احساس شود.

این پژوهشگر به عوامل واگرا در رابطه طرفین اشاره کرد و آنها را عوامل نیرومندی دانست که روابط دو کشور را در حد صفر رسانده و ادامه داد که نفوذ ایران در منطقه برای عربستان هزینه است و عکس آن هم صحیح است. مسائل دینی و مذهبی و اختلافات این حوزه بسیار مهم هستند هر چند ممکن است این مسئله برای عربستان چندان مهم نباشد و دنبال سوءاستفاده از آن است. عامل خارجی هم دیگر عنصر مهم در این رابطه است و همواره آمریکا و اسرائیل از اختلاف ایران و عربستان بهره برده اند. عملاً تنها دوره همکاری بین دو کشور در قبل از انقلاب و دوره ملک فیصل بود که هم ایران و هم عربستان از متحدان آمریکا بودند و قرار شده بود امنیت خلیج فارس را در برابر تهدید کمونیسم عهده دار باشند و در سایر موارد عامل خارجی همواره باعث واگرایی بوده است.

مهتدی در ادامه بحث خود، رابطه ایران و عربستان بعد از انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار داد و افزود: بعد از انقلاب اسلامی عوامل تضاد بین دو کشور بیشتر خود را نشان داد. با روی کار آمدن ملک فهد در عربستان توطئه علیه ایران شروع شد به طوری که حتی حمله صدام حسین به ایران با تحریک فهد بود که می خواست جلوی صدور انقلاب ایران را بگیرد. بعد از سقوط صدام حسین هم عربستان همواره از گسترش حوزه نفوذ ایران در این کشور ابراز نگرانی کرده است. هر چند در دوره ملک عبدالله روابط نسبی خوبی برقرار شد اما هیچ وقت به سطح عالی نرسید که باز هم می توان گفت عامل خارجی در آن دخیل بود.

وی با بیان تفاوت هایی که بین حکومت در ایران و عربستان وجود دارد گفت: در عربستان حاکم خود را ولی امر می داند و در ایران هم ولایت فقیه وجود دارد که این باعث ایجاد تضاد بین طرفین شده است. همچنین باید نگاه سعودی ها به موضوع ملت را بررسی کرد که اساساً آن را قبول ندارند و رابطه پادشاه- رعیتی در آنجا حاکم است که این نگاه با نگاه ایران در تضاد است و باعث شده که سعودی ها همواره از کلمه ملت و حرکت ملت و انقلاب وحشت داشته باشند و همین ترس بود که باعث شد عربستان در برابر جنبش های سال های اخیر در خاورمیانه مقاومت نشان دهد و حتی با ایجاد گروه های تکفیری و تروریستی به مقابله با آنها پرداخت و به ویژه روی سوریه به عنوان حلقه اتصال محور مقاومت تمرکز کردند.

این پژوهشگر همچنین موضع عربستان در قبال جزایر سه گانه ایرانی را خصمانه برشمرد و گفت که عربستان همواره تلاش دارد تا آنها را اشغال شده توسط ایران قلمداد نماید. مهتدی در پایان با اشاره به این که عربستان هیچ گاه از آمریکا مستقل عمل نکرده و همواره متأثر از آمریکاست گفت که راه هایی همچون ایجاد فشار بر عربستان توسط آمریکا، پیروزی عربستان در جبهه هایی که برایش مهم هستند و یا شکست کامل در آن جبهه ها و در نهایت تغییر در خاندان حاکم و روی کارآمدن افراد دیگری در عربستان از جمله راه هایی است که می تواند باعث شود رابطه ایران و عربستان بهبود یابد.