افشای یک راز درباره آزادی گروگان‌های آمریکا در ایران

در 21 ژانویه 1981، رییس جمهور سابق حرفهای گرم ولی رازآلودی برای میزبانان آلمانیش داشت. در آن زمان، هلموت اشمیت، عضور حزب سوسیال دموکرات، و هانس دیتریش گنشر، از حزب لیبرال FDP، رهبری آلمان غربی را از پایتخش، بن، بر عهده داشتند. کارتر گفت که آلمانها "به طریقی به ما کمک کردند که من هرگز نخواهم توانست علناً به جهان بگویم."
 
مسابقه برای تقسیم اعتبار تنها لحظاتی پس از آنکه این حرفهای رازآلود در مورد نقش آلمان گفته شد، آغاز گشت. اشمیت، صدراعظم وقت، اجازه داد تا نشریۀ سادویچه زایتونگ از او تمجید کند و بگوید: "ظاهراً آلمان نقشی اساسی در این جریان بازی کرده است."
 
اشغال سفارت آمریکا، و گروگانگیری 444 روزه، یکی از دراماتیک ترین وقایع دوران بعد از جنگ جهانی دوم است. این اولین رویارویی جهان غرب با ایران بود. به نظر می رسید که ایران و آمریکا در آستانۀ جنگ قرار گرفته اند. در پایان اما همه مدعی بودند که به این دو کشور کمک کرده اند تا راه حلی مسالمت آمیز بیابند.
 
با این وجود، جزییات کمکهای آلمان به این روند، نامشخص ماند. حالا، فرانک بوش، رییس مرکز تاریخ معاصر در پوتسدام و اشپیگل، تحقیقی در آرشیو های آلمان انجام داده و با شاهدان آن زمان صحبت کرده است. این تحقیق آشکار کرده است که دولت آلمان غربی در آن زمان "نقش یک میانجی ملایم" داشته است. و یکی از شخصیت های کلیدی در این میان کمتر از همه شناخته شده است: گرهارد ریتزر، سفیر وقت آلمان در تهران.
 
شاهدان آن دوره، گرهارد ریتزر را که در سال 2000 از دنیا رفت، فردی ریزنقش از اهالی ناحیۀ اودنوالد در مرکز آلمان توصیف می کنند که شخصیتی زیرک داشته است.

گرهارد ریتزر

ریتزر خیلی زود با تغییر نظام کنار آمد. غرب هراس داشت که ایران تحت حوزۀ نفوذ شوروی بیافتد. به نظر می رسید که کنار آمدن با آیت الله خمینی آسانتر خواهد بود و از طرفی به نظر می رسید که رژیم تازه آیندۀ چندانی پیش روی خود نمی بیند. اشمیت، صدراعظم وقت آلمان، گفته بود: "آیت الله ها نمی توانند در درازمدت کشور را اداره کنند." با این وجود او به اطلاع آیت الله خمینی رساند که ایران "فارغ از شکل دولتش، یک شریک تجاری خارجی مهم" باقی خواهد ماند.
 
با این وجود به نظر می رسید که ریتزر حقیقتاً به آیت الله خمینی علاقمند است. او بعدها گفت که این رهبر شیعه یک "بشردوست" بوده است. او همچنین استدلال کرد که غرب باید دعا کند که "او سالها در قدرت بماند."
 
ریتزر در نقش میانجی 
سفیر آلمان به شکلی هدفمند به ارتباط گرفتن با حلقۀ نزدیکان امام مشغول شد. اینکه آیت الله خمینی از سوی مردانی که در آلمان غربی زندگی کرده بودند احاطه شده بود، به نفع ریتزر شد. از جمله آنها، صادق طباطبایی بود که دکترایش را در دانشگاه روهر در بوخوم گذرانده بود. خواهر او با یکی از پسران آیت الله خمینی ازدواج کرده بود.
 
طباطبایی یک سمت مهم دولتی در تهران دریافت کرده بود و به مصاحب اصلی ریتزر بدل شد. پس از شروع گروگانگیری در 4 نوامبر 1979، طباطبایی به منبع اصلی امید آلمان، در تنشی که به سرعت تشدید می شد، بدل شد. آیت الله خمینی از دانشجویان حمایت کرد و ایالات متحده را "شیطان بزرگ" خواند. در مقابل کارتر، رییس جمهور وقت آمریکا، تحریم های شدیدی علیه تهران وضع کرد و از متحدانش خواست تا به اقدام مشابه دست بزنند و از طرف دیگر دستور آماده باش برای حملۀ نظامی را صادر کرد.
 
ریتزر یکی از معدود دیپلماتهای غربی در تهران بود که حرفهایش هنوز گوش شنوا داشت. دولت آلمان به دنبال حفظ منافعش از قبل صادرات، به دنبال آن بود که بحران خیلی سریع خاتمه بیابد. ریتزر مجوزی برای یک هیئت از صلیب سرخ جهانی جور کرد تا بتوانند از گروگانها دیدن کنند. ضمن اینکه بانی شد تا روزنامه و مجله به دست زندانیان آمریکایی برسد.
 
شرایط در تهران باعث سردرگمی آمریکایی ها شده بود، چرا که مرتب پای میانجی خودخوانده به وسط می آمد. آمریکایی ها اولین بار در ماه می 1980، سراغ ریتزر رفتند. او به همراه گشنر به وین رفتند تا با ادموند موسکی، وزیر امور خارجۀ وقت آمریکا، دیدار کنند. در آنجا موسکی و ریتزر یک گفتگوی دونفره داشتند و وقتی که طباطبایی از این جریان مطلع شد، اعلام کرد که می تواند به سفیر آلمان کمک کند.
 
به درخواست آمریکایی ها، وزارت خارجۀ آلمان، گزارش وضعیت هایی که ریتزر می فرستاد را در اختیار آمریکا می گذاشت. ایرانی ها نگران بودند که اگر گروگان ها آزاد شوند، یک حملۀ نظامی انتقام جویانه علیه شان صورت خواهد گرفت. آنها خواستار ودیعۀ دوازده میلیون دلاری ای که کارتر دستور ضبطش توسط بانکهای آمریکایی را صادر کرده بود، و دارایی های شاه در آمریکا بودند. در روز 27 می، سفارت آمریکا در بن به اطلاع وزارت خارجه آلمان رساند که به ریتزر بگویند که به ایرانی ها اطلاع دهند که که کارتر "به صورت جدی" این خواسته ها را مدنظر قرار خواهد داد.
 
اقدام زیرکانۀ ریتزر 
ریتزر برای اینکه ایران را به سازش راضی کند، سفری به مشهد انجام داد و نزد رهبر معنوی این شهر رفت. او مودبانه از این روحانی خواست تا تفسیر اسلامی از واژه های "راستی"، "عدالت" و "مهمان نوازی" را در اختیارش بگذارد.
 
پس از سه روز مباحثۀ دینی و معنوی، آیت الله از میهمانش خواست تا دلیل واقعی حضورش را به او بگوید. ریتزر پاسخی صادقانه داد: او به دنبال استدلالهایی برای آزادی گروگانها بود. روحانی پاسخ داد: "دربارۀ این موضوع فکر خواهم کرد." کمی بعد، فردی نزد ریتزر آمد که پیغامی از روحانی شهر مشهد درباره گروگانگیری برای امام خمینی به همراه داشت. سالها بعد، گشنر از اینکه دیپلماتشان "اساس اعتماد" ایرانی ها به آلمان را بنا کرده بود، تمجید کرد.
 
در روز نهم سپتامبر، طباطبایی پیشنهاد کرد که با یک هیئت آمریکایی در آلمان غربی دیدار کند. آیت الله خمینی به او توصیه کرده بود که آلمانی ها میزبان جلسه باشند و گشنر تا جای ممکن در مذاکرات "نقش" داشته باشد.

یک هفته بعد، مذاکرات محرمانه میان طباطبایی و وارن کریستوفر، معاون وزیر خارجۀ آمریکا، در مهمانخانۀ وزرات خارجۀ آلمان در بن و تحت نظارت گشنر آغاز شد. کریستوفر از دیدن طباطبایی حیرت زده شد: مردی خوش سیما و سی و چندساله با کت و شلوار کتان. او فکر نمی کرد که نمایندۀ ایران این شکلی باشد.
 
با این وجود، خواسته های او برای فرستادگان آمریکا مشکل ساز بود. در نهایت، واشنگتن نتوانست دارایی های شاه که اکنون از دنیا رفته بود، را در اختیار بگیرد. اعتباردهندگان آمریکایی خواستار غرامت در عوض دارایی های ضبط شدۀ ایران بودند.
 
اما کریستوفر تضمین داد که آمریکا حمله نخواهد کرد و وعده داد حدود 6 میلیارد دلار از طلاها و دارایی های ضبط شدۀ ایران آزاد خواهند شد. بنا بود که طلاها با کمک بوندس بانک، بانک مرکزی آلمان، به ایران منتقل شود. کریستوفر همچنین پذیرفت که کمک کند تا "پنهانکاری بانکی دور زده شود" تا دسترسی به دارایی های شاه هموار شود.
 
کارتر در خاطراتش به این موضوع اشاره کرده است که اطمینان داشته که با آیت الله خمینی، "مستقیماً در ارتباط است."
 
به نظر می رسید که یک توافق در دسترس است. طی هفته های بعد از آن، ریتزر تقریباً هر روز با طباطبایی ملاقات داشت. به منظور حفظ اسرار، در اسناد آلمان به طباطبایی با اسم مستعار "مسافر" اشاره می شد.
 
چرخش ناگهانی 
در اوایل ماه اکتبر، آمریکایی ها در سفارتشان در بن مشغول تنظیم پیش نویس لوایح لازم برای تصویب بودند تا از طریق آنها کارتر بتواند نقاط محل مناقشه را حل و فصل کنند. گشنر هر جا که می توانست کمک می کرد. او به طباطبایی گفت که آلمان "نقش ضامن تعهد آمریکایی ها به تعهداتشان را ایفا خواهد کرد." او پذیرفت تا به صورت فعالانه سعی در "تاثیرگذاری مثبت بر افکار عمومی راجع به ایران" کند و پیشنهاد جلساتی در آلمان یا عربستان را مطرح کرد.
 
اما ناگهان، ایران دوباره عقب کشید. آن هم به دلایلی که هنوز هم محل حدس و گمانهای بسیاری است. بنا بود که انتخابات ریاست جمهور در 4 نوامبر برگزار شود. آیا امام خمینی می خواستند که کارتر نتواند از حل و فصل این قائله به نفع خود در انتخابات بهره بگیرد؟
 
در هر صورت، طباطبایی در روز 9 نوامبر خبر غافلگیرکننده را آورد. او گفت که به خاطر خطر دستگیری، ریتزر باید حتماً همۀ اسنادی را که به نقش طباطبایی در مذاکرات اشاره دارد، نابود کند.
 
این هراس او غلو شده از آب درآمد. طباطبایی که اوایل امسال فوت شد، بعداً به عنوان نمایندۀ ویژۀ ایران در سازمان ملل مشغول به کار شد. اما وقتی که ایرانی ها مذاکرات با آمریکایی ها را دوباره در ماه نوامبر از سرگرفتند، او و دوست آلمانیش را دور زدند. در نهایت، الجزیره کمک کرد تا میلیاردها دلار از پول ایرانیها آزاد شود و در 20 ژانویۀ 1981، گروگانگیران از ایران خارج شدند. با این وجود، تمجید کارتر از آلمانی ها سر جای خودش بود. بوش، تاریخ شناس، می گوید که بدون میانجیگری ابتدایی آنها این توافق شکل نمی گرفت. حتی این پیشنهاد که الجزیره هم وارد کارزار شود از سوی بن بود. بنا بر اسناد، این پیشنهاد را اشمیت مطرح کرد.