منافع روسیه در ایران، گسترده اما شکننده

نویسندگان: الکسی ایلین، کلر برگر

دیپلماسی ایرانی: پیامدهای توافق هسته ای میان ایران و گروه 1+5 از خاورمیانه فراتر خواهد رفت و به خصوص بر رابطه میان ایران و روسیه تأثیر خواهد گذاشت. همان طور که «پل شوارتز»، پژوهشگر مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی گفته است: «روسیه احتمالاً یکی از برندگان اصلی فرایند [توافق] خواهد بود». تردیدی نیست که این توافق برای ارتباط دوجانبه میان مسکو و تهران فرصت های جدیدی خلق خواهد کرد، اما اساس این فرصت ها لرزان و محدودیت های آنها فراوان است. در حقیقت، همگرایی میان روسیه و ایران تا حد زیادی بستگی به ارتباط میان این دو کشور با آمریکا و اتحادیه اروپا دارد.

سود توافق برای روسیه

توافق چه مزایای مشخصی برای روسیه خواهد داشت؟ اول آنکه توافق هسته ای پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (ان.پی.تی) را تقویت خواهد کرد. روسیه احتمالاً بیشترین علاقه را به پابرجا ماندن این پیمان دارد، چون می خواهد مطمئن شود که تعداد کشورهای عضو باشگاه هسته ای بیشتر از این نخواهد شد. هر کشوری که به باشگاه دارندگان سلاح هسته ای اضافه شود، بر موقعیت روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ تأثیر منفی خواهد گذاشت، چون قدرت این کشور تا حد زیادی وابسته به زرادخانه هسته ای است که در اختیار دارد. نزول مداوم اقتصاد روسیه در نهایت قابلیت نظامی متعارف این کشور را تضعیف خواهد کرد و باعث خواهد شد که این کشور بیش از پیش به نیروی بازدارنده هسته ای خودش وابسته شود.

توافق هسته ای همچنین خاورمیانه را به شکل مطلوب روسیه در خواهد آورد. نیروی نظامی قدرتمند، چشم انداز رشد اقتصادی و توانایی های علمی و فنی ایران را تبدیل به شریک جذابی برای روسیه کرده است. ایران با اعتماد به نفس بالاتر می تواند خطر دولت به اصطلاح اسلامی را دفع کند، مانع از مداخله بیشتر آمریکا در منطقه شود و حضور روسیه در خاورمیانه را تقویت کند. تصویر ایده آل ولادیمیر پوتین از خاورمیانه این است: آمریکا را بیرون نگه دار، شعله افراطی گری اسلامی را خاموش کن و روسیه را راه بده.

با این حال، دوستی ایران و روسیه به این سرعت تقویت نخواهد شد. یکی از ستون های ارتباط تهران و مسکو بی اعتمادی هر دو به دولت آمریکا است. اگر روابط ایران و آمریکا بهبود یابد، موقعیت روسیه در تهران به خطر خواهد افتاد. آیت الله خامنه ای رهبر ایران اخیراً اعلام کرد که توافق هسته ای سیاست خارجی ایران را تغییر نخواهد داد. این برای پوتین خبر امیدوارکننده ای است. با این حال، دشمنی آیت الله خامنه ای با آمریکا لزوماً به معنای اتحاد روسیه و ایران نخواهد بود. حالا که توافق هسته ای به سرانجام رسیده است، این دو کشور مشترکات چندانی برای همکاری ندارند. در خاورمیانه، ایران در بیشتر درگیری های جدی، از یمن گرفته تا نبرد با داعش و جنگ در سوریه بازیگر اصلی است، در حالی که روسیه بیشتر نظاره گر امور و بازیگری فرعی است. آیت الله خامنه ای در سخنرانی پس از توافق علی رغم اشاره به حمایت ایران از فلسطین، یمن، سوریه، عراق، بحرین و لبنان، صحبت از روسیه نکرد.

با اینکه تغییر و تحول در روابط بین المللی ایران ممکن است ارتباطات سیاسی با روسیه را در آینده تضعیف کند، برای همکاری های اقتصادی کماکان فضای زیادی فراهم است. اول از همه آنکه هر دو طرف به معامله تسلیحاتی علاقه مند هستند. محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران گفته است که ایران منتظر دریافت سامانه دفاعی S-300 از روسیه است و در فکر آن است که همکاری های دفاعی با این کشور را گسترش دهد. این مسئله عجیب نیست. در دهه 1990، روسیه تجهیزات نظامی ایران را تأمین می کرد و ایران هم متقابلاً باعث حفظ رونق صنایع نظامی این کشور می شد. از سال 1991 تا سال 2010 ارزش مجموع مبادلات نظامی دو طرف به 3.4 میلیارد دلار رسید. در دهه 2000، مبادلات تسلیحاتی به دلیل تحریم های هسته ای رو به افول گذاشت.

نکته نامطلوب برای دو کشور آن است که قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل که توافق با ایران را تأیید کرد و به اتفاق آراء در روز 20 جولای/29 تیر تصویب شد، تحریم های تسلیحاتی بین المللی علیه ایران را فوراً لغو نکرده است. محدودیت ها در این زمینه برای 5 سال دیگر، یا تا زمانی که که آژانس بین المللی انرژی اتمی ابعاد مختلف برنامه هسته ای ایران را راستی آزمایی کند، ادامه خواهند یافت. حتی بعد از این دوره 5 ساله، تضمینی نیست که روسیه انحصار واردات نظامی ایران را در دست داشته باشد. تا سال 2020 که تحریم تسلیحاتی به پایان می رسد ممکن است حتی اسلحه های خود روسیه منسوخ و کهنه به حساب بیایند. تحریم های فنی و اقتصادی اعمال شده بر مسکو بعد از الحاق منطقه کریمه اوکراین در مارس 2014 می تواند تأثیر منفی بر صنایع نظامی این کشور داشته باشد. اما به غیر از مسئله تبادلات تسلیحاتی، روسیه شانس در دست گرفتن برخی از پروژه های منحصربفرد ایران را همچنان دارا است. در نوامبر 2014، مسکو و تهران قراردادی برای ساخت دو راکتور هسته ای دیگر در بوشهر امضا کردند. شش راکتور دیگر نیز ممکن است به دست روس ها ساخته شوند. شرکت «روس اتم» اخیراً اعلام کرده است که ساخت نیروگاه بوشهر 2 را در پاییز امسال آغاز خواهد کرد. دیگر توافقات دوجانبه دسترسی ایران به فناوری های ماهواره ای برای آموزش فضانوردان را فراهم و انتقال فناوری از روسیه به ایران را در حوزه های حفاری، متالورژی و راه آهن تسهیل می کنند.

علی رغم برنامه های بلندپروازانه اعلام شده از جانب هر دو کشور، ممکن است برخی از این پروژه ها عملی نشوند. معروف است که روسیه ساخت نیروگاه بوشهر را 20 سال طول داد و یک میلیارد دلار برای آن دریافت کرد. اگر شرکت های اروپایی و آمریکایی وارد بازار ایران شوند، سرعت و قیمت پایین آنها روس ها را به حاشیه خواهد راند. حفظ دست بالا، اما شکننده روسیه در بازار فناوری و صنعت ایران تا حد بسیاری به علاقه یا بی علاقگی غرب به حضور در این کشور بستگی دارد.

توافق هسته ای روزنه جدیدی برای بهتر شدن روابط روسیه و ایران در زمینه های مختلف فراهم خواهد کرد. اما همکاری این دو کشور همچنان گرفتار محدودیت ها خواهد ماند و نباید تصور کرد که تبدیل به تهدیدی ذاتی برای کشورهای غربی خواهد شد. رابطه تهران و مسکو تا حد زیادی به رابطه تهران و غرب و هم چنین رابطه روسیه با غرب بستگی خواهد داشت.

منبع: مُفتاح/ مترجم: علی عطاران

انتشار اولیه: چهارشنبه 7 مرداد 1394 / انتشار مجدد: چهارشنبه 21 مرداد 1394