استفاده سیاسی عربستان از مراسم حج

نویسنده: لورا مفتاح

دیپلماسی ایرانی: سفر زیارتی به شهر مقدس مکه جدیدترین نقطه تقابل در درگیری های ایران و عربستان سعودی در یمن محسوب می شود. در حالی که طبق برآوردها سالانه حدود 500 هزار ایرانی برای شرکت در مراسم حج عمره به شهرهای زیارتی در عربستان سعودی سفر می کردند، ایران این هفته از لغو همه سفرهای زیارتی (حج عمره) به عربستان سعودی خبر داد؛ کارشناسان اعلام کردند این اقدام ایران اوج دشمنی میان دو قدرت منطقه ای محسوب می شود.

به گزارش اسوشیتدپرس، یک سخنگوی وزارت فرهنگ ایران روز دوشنبه در گفتگو با تلویزیون ملی این کشور اعلام کرد تصمیم لغو همه سفرهای عمره در نتیجه تعرض به دو مرد ایرانی در فرودگاه جده، گرفته شده است. با این حال ایران تصمیم خود را مبنی بر لغو حج عمره، این هفته و در شرایطی اعلام کرد که مقامات هواپیمایی عربستان سعودی یک هواپیمای ایرانی با 260 مسافر را با ادعای اینکه هواپیمای مربوطه اجازه استفاده از حریم هوایی کشور را نداشته است، بازگرداندند.

غانم نصیبه تحلیلگر امور خاورمیانه و یکی از اعضای شعبه کورنر استون گلوبال در لندن، گفت: «تحولات اخیر (در مورد سفر زیارتی حج) بازتاب این مسئله است که نفرت میان سعودی ها و ایرانی ها حتی از کشورهای در حال جنگ نیز بیشتر است. حتی به عرب های اسرائیلی اجازه داده می شود که از مکان های مذهبی در عربستان سعودی دیدن کنند و این در حالی است که عربستان و اسرائیل به طور رسمی با یکدیگر دشمن هستند.» وی در ادامه به این مسئله اشاره کرد که تصمیم ایران در مورد لغو سفرهای عمره نشان دهنده اوج دشمنی میان عربستان سعودی و ایران است.

این کشمکش جدید تهران و ریاض ممکن است از تشدید تنش ها در نتیجه حمله هوایی تحت رهبری عربستان سعودی در یمن علیه گروه شیعه تحت حمایت ایران ناشی شده باشد؛ اما در عین حال، تنش های جدید نشان دهنده استفاده سیاسی دیرینه عربستان سعودی از سفرهای زیارتی به شهر مکه است.

علی الاحمد کارشناس امور عربستان سعودی و مدیر موسسه امور خلیج فارس در واشنگتن تصریح کرد عربستان سعودی هر گونه اظهار نظر سیاسی را در مورد سفر حج ممنوع کرده، اما در عین حال نشان داده است خود به استفاده از این مسئله و از موقعیتش به عنوان دروازه بان مکان های زیارتی اسلام برای دستیابی به اهداف سیاسی، تمایل دارد.

الاحمد گفت: «سعودی ها از کنترل خود بر مکه و مدینه به عنوان ابزاری سیاسی و از حج به عنوان پاداش و یا تنبیهی در واکنش به اختلاف نظرهای سیاسی با بسیاری کشورها استفاده می کنند. حج ابزاری تاثیرگذار برای عربستان سعودی در واکنش به منتقدان است. من با افراد زیادی برخورد کردم که می گفتند قصد انتقاد از عربستان سعودی را ندارند، چرا که می خواهند به سفر حج بروند.»

اگرچه طبق شریعت اسلامی همه مسلمانانی که توانایی فیزیکی دارند می بایست یک مرتبه در زندگی خود مراسم حج (واجب) را به جا آورند، اما عربستان سعودی در مواردی از پذیرفتن مخالفان خود در کشور خودداری کرده است. مسلمانانی که دیدگاه های متفاوتی با عربستان سعودی دارند همچون راشد غنوشی رهبر مخالفان تونس و طارق السویدان خطیب کویتی از جمله معروف ترین قربانیان این سیاست ریاض محسوب می شوند. السویدان که از جبهه اخوان المسلمین حمایت کرده است هدف بدگویی های رهبران سعودی قرار گرفت و پس از انتقاد از کودتای نظامی در مصر، در سال 2013، عربستان از ورود السویدان به کشور و به جا آوردن مراسم حج عمره جلوگیری کرد. عربستان سعودی یکی از حامیان اصلی کودتای نظامی در مصر بود که به برکناری محمد مرسی رهبر اخوان المسلمین و روی کار آمدن عبدالفتاح السیسی منجر شد.

استفاده رهبران سعودی از مراسم حج به عنوان ابزاری سیاسی تا اندازه ای بر همگان مشخص است که حتی برخی دولت ها تغییرات لجستیک مربوط به ساخت و ساز در منطقه زیارتی در مکه را واکنشی سیاسی به کشور خود می پندارند. زمانی که عربستان سعودی در سال 2013 از چندین کشور درخواست کرد به طور موقت شمار زوّاری را که سالانه در مراسم حج شرکت می کردند کاهش دهند، چهره های مطرح سیاسی در ترکیه از این اقدام عربستان خشمگین شدند و آن را اقدامی تلافی جویانه علیه موضع گیری سیاسی دولت خود دانستند.

احسان اوزکش از مخالفان ترکیه در گفتگو با سایت خبری ترکی زمان امروز گفت: «مسئله حج با اختلاف نظرهای سیاسی میان ترکیه و عربستان سعودی ارتباط دارد. سال های گذشته ترکیه سالانه بیش از 70 هزار زائر به مکان های زیارتی در عربستان سعودی فرستاده؛ اکنون چه اتفاقی افتاده که عربستان کاهش شمار زوّار را خواستار شده است؟ اینکه ترکیه و عربستان سعودی در مورد کودتای مصر موضع مخالف اتخاذ کرده اند بر کسی پوشیده نیست و این مسئله بر حج نیز تاثیر گذاشته است.»

مداوی الرشید استاد میهمان در مرکز خاورمیانه در دانشکده اقتصاد لندن تصریح کرد موارد اینچنینی تمایل عربستان سعودی را به سرمایه گذاری بر کنترل خود بر مکان های زیارتی اسلامی و استفاده سیاسی از این کنترل نشان می دهد؛ در نتیجه، به نظر می رسد سفر حج تنها برای آن دسته از مسلمانانی که آشکارا قدرت عربستان سعودی را به چالش نکشیده اند، ممکن است.

وی در مطلبی برای المانیتور نوشت: «دسترسی به مکه از طریق روند دشوار درخواست روادید صورت می گیرد که با هدف جلوگیری از ورود افرادی طراحی شده است که احتمالا ایجاد مشکل از سوی آنها وجود دارد؛ همچون آن دسته از زوّاری که در گذشته قوانین و مقررات عربستان سعودی را به چالش کشیدند. در حالی که بسیاری از مسلمانان با محدودیت های ایجاد شده کنار می آیند، اما عده اندکی هنوز آماده هستند تا ممنوعیت مطرح شده از سوی عربستان سعودی را به چالش بکشند و بدین ترتیب احتمال درگیری این افراد با نیروهای امنیتی عربستان سعودی افزایش می یابد.»

چنین روندی به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 قابل مشاهده است، چرا که از آن زمان به بعد بسیاری از زوّار ایرانی از حج به عنوان فرصتی برای راهپیمایی با هدف «برائت از مشرکین» استفاده می کنند که بدگویی به آمریکا، متحد عربستان سعودی و اسرائیل، است.

اختلافات میان دولت سعودی و ایران بر سر این مسئله در سال 1987 و در درگیری نیروهای امنیتی عربستان سعودی و زوّار ایرانی به اوج خود رسید؛ این درگیری 400 کشته بر جا گذاشت. ایران در پی این خشونت ها به مدت سه سال مراسم حج را لغو کرد و عربستان سعودی نیز تصمیم گرفت شمار زوّار را کاهش دهد، اقدامی که از نظر ناظران هدف آن جمهوری اسلامی ایران بود.

الاحمد گفت با اینکه روابط ایران و عربستان سعودی در شرایط کنونی تیره و تار است، اما احتمال اینکه دو طرف رویکردی مشابه دشمنی های اواخر دهه 80 را در پیش بگیرند، زیاد نیست. وی افزود عربستان سعودی احتمالا از کشیده شدن اختلافات به مراسم حج جلوگیری خواهد کرد تا کمتر به نظر برسد که از اماکن مقدس استفاده سیاسی می کند. این کارشناس امور عربستان سعودی در ادامه تصریح کرد: «مکان های زیارتی در عربستان سعودی با ارزش ترین اماکن مذهبی در جهان محسوب می شوند و سعودی ها از این اماکن برای ارتقاء و گسترش قدرت نرم خود استفاده می کنند. همه مشروعیت آنها بر پایه مذهب است و این مسئله در سیاست های مذهبی کاربرد بسیاری برای آنها دارد.»

منبع: اینترنشنال بیزینس اینسایدر / مترجم: طلا تسلیمی