جایگزین‌های توافق هسته‌ای بسیار وحشتناک است

دیپلماسی ایرانی: بر روی توافق بر سر برنامه هسته ای ایران «واقعا حساب بالایی کرده اند». و جایگزین های آن نیز «واقعا وحشتناک خواهد بود.» این چیزی است که وزارت امور خارجه امریکا می گوید. اما جنگ علیه «داعش» در عراق طولانی و در سوریه طولانی تر است. و اما مذاکرات صلح میان اسرائیل و فلسطینی ها منتظر انتفاضه سوم است که انتظار می رود از بیت المقدس با تبی تند آغاز شود. و اما "بهار عربی" که واشنگتن و خیلی های دیگر بر روی آن حساب کرده بودند، چیزی جز عنوان از آن باقی نمانده است جز آن چه در تونس می گذرد. و اما توجه کاخ سفید برای شریک کردن قدرت های بزرگ در اداره امور جهان به جای این که خود به تنهایی آن را اداره کند، منتهی به رویارویی جدیدی میان عموم غرب با روسیه از اوکراین گرفته تا خاورمیانه شده است. بحران های جدید در منطقه فرصتی برای باراک اوباما، رئیس جمهوری امریکا باقی نگذاشته است که توجه خود را متوجه اقیانوس آرام کند تا برای مهار چین چاره ای بیندیشد یا آن را قانع کند که شراکت قدرتمندی با امریکا داشته باشد تا بتواند از مصالحش از خاور دور گرفته تا جنوب شرق آسیا و آسیای میانه پشتیبانی کند. از استرالیا گرفته تا ژاپن و کره جنوبی و ویتنام ...

حتی اگر رئیس جمهور اوباما تصمیم بگیرد که عزم خود را جزم کند تا همه این بحران ها و مشکلات را حل و فصل کند، فرصت کافی در برابر برای حل این مشکلات نیست. او در سال 2017 قدرت را ترک خواهد کرد. رئیس جمهوری که از روز اول در برابر خود چیزی جز فهرست کارهای به جا مانده از روسای جمهور قبلی امریکا نمی دید در برابر خود میدانی نمی بیند تا بتواند تفاوتی میان خود با دیگران رقم بزند. یا به عبارت دیگر آن اندازه وقت ندارد که بتواند آتش جنگ های شعله ور شده در بیشتر «نقاط خاورمیانه بزرگ» را خاموش کند. تنها امیدش که می تواند کمی به او آسودگی خیال بدهد رسیدن به توافق تا پایان ماه آینده میلادی بر سر پرونده هسته ای ایران است. او از وقتی که وارد کاخ سفید شد وعده داد که پرونده هسته ای ایران را حل و فصل کند تا امریکایی ها و تاریخ از او به عنوان فردی یاد کنند که بعد از سه و نیم دهه روابط امریکا را با جمهوری اسلامی ایران، بعد از کلی درگیری عادی کرد. همان طور که مشابه چنین چیزی برای ریچارد نیکسون "فاتح" روابط امریکا با چین ثبت شد. همچنان کاخ سفید امیدوار است ظرف چهار هفته آینده بتواند به توافقی با تهران دست یابد. برداشت او این است که در این جا دیپلماسی مستحق پذیرفتن مخاطرات است.

توافق شش کشور بزرگ جهانی با ایران در یک چارچوب مشخص و حداقلی خواهد بود. این چیزی است که اوباما و اداره او می خواهد. و این چیزی است که دولت حسن روحانی نیز به دنبال آن است. علی رغم کثرت معترضان این توافق در داخل هر دو کشور در کنار مخالفان خارجی، دست اندر کاران مذاکرات هسته ای با ایران ابراز خوش بینی بسیاری می کنند که توافق نهایی حاصل شود. تهران به طور جدی پایبندی خود را به مفاد توافق نامه اولیه که شش ماه پیش در ماه نوامبر حاصل شد، ثابت کرده و مدت مشابهی را نیز با همین رویکرد تمدید کرده است. علاوه بر آن اصرار دارد که بر مصالح مشترک امریکا و ایران در عبور از این صفحه تاکید کند، چرا که خوب می داند جایگزین های آن «واقعا ترسناک است.» همان طور که وندی شرمن، معاون امور سیاسی جان کری، وزیر امور خارجه امریکا تاکید می کند. او نسبت به افزایش تنش ها در صورت عدم رسیدن به توافق مورد نظر هشدار داده است و حتی با ادبیات دیپلماتیک نسبت به بروز جنگ هشدار می دهد! این به آن معنا است که دیگر نه مجالی برای اعمال تحریم های جدید باقی می ماند و نه می توان امیدوار بود که تحریم ها اثرگذار شوند، حتی اگر نفت و گاز به عنوان سلاح موثر و دردآور وارد این درگیری شوند.

کسانی که نسبت به حصول توافق هسته ای میان ایران با 1+5 اغراق می کنند با باراک اوباما، رئیس جمهوری امریکا موافقند، کسی که در شش سال گذشته هیچ کاری برای حل بحران های خاورمیانه نکرد و می رود تا کاخ سفید را در حالی رها کند که پرونده قضیه فلسطین و بحران سوریه و ادامه جنگ علیه تروریسم و داعش برای جانشینش به ارث بماند. او در حالی سمت خود را ترک خواهد کرد که پرونده های سخت تر و حساس تر از پرونده های به جا مانده از دوران جورج بوش پسر بر جای بماند. او نمی تواند از خاورمیانه دور شود. او دو سال پیش استراتژی جدیدی را برای خاور دور بعد از آن که نیروهای امریکایی از سرزمین های جنگ در دوران بوش بازگشته بودند، تعریف کرده بود. او مناطق عربی را از راس فهرست اولویت های کاخ سفید پایین آورد. اما به سرعت دوباره خودش را در وسط معماهای پیچیده خاورمیانه که دامنه حریقش لحظه به لحظه گسترش می یابد، دید. تنها فرصت گشودن راهی جدید به روی تاریخ یعنی ایران بود. برای همین، اگر چه نمی تواند اجازه دهد که ایران به بمب هسته ای برسد برای این که باعث آغاز رقابت خطرناک تسلیحاتی در خاورمیانه و گسترش تسلیحات هسته ای از ترکیه تا مصر و عربستان می شود اما می تواند بپذیرد که با ایران هسته ای کنار بیاید. این اغراق کنندگان همین رویکرد را نسبت به رئیس جمهور روحانی دارند، آنها می گویند که فرصت استثنائی ای در برابر او به وجود آمده است تا بتواند تمایلات ملت ایران را در تغییر مسیر قطار هسته ای به شکست دیوار تحریم ها و نجات اقتصاد و جامعه خود از تحریم های کشنده فرماندهی کند. در حالی که اگر می خواست همان شیوه و روش محمود احمدی نژاد را ادامه دهد چنین فرصتی برای او به وجود نمی آمد!

البته راه رسیدن به توافق هم چندان سنگ فرش شده نیست. ظاهر آن هم این گونه گل و بلل نیست. خاورمیانه در التهاب به سر می برد و در برابر دروازه تغییرات ریشه ای قرار گرفته است. همه حکومت هایی که در پی سقوط حکومت عثمانی و رفتن استعمار اروپایی به وجود آمده بودند، فروپاشیدند. حتی کشورهای ملی و جریان های مردمی. برای همین حصول هر گونه توافقی میان شش کشور بزرگ جهانی با ایران باعث ایجاد تغییراتی بزرگ در منطقه خواهد شد. و بازتاب های آن بر کل منطقه عربی گسترش خواهد یافت، به ویژه بر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که طرف های آن نسبت به آتشی که از هر سو به آنها نزدیک می شود، حساس هستند. نخستین نشست «استراتژیک ابوظبی» که «مرکز سیاسی امارات» در ابتدای هفته گذشته برگزار کرده بود و جمعی از پژوهشگران و دیپلمات ها و مسئولانی از ایالات متحده امریکا و اروپا و ناتو و روسیه و چین و ایران و ترکیه و کشورهای شورای همکاری و کشورهای عربی دیگر را گرد هم آورده بود، درباره تاثیرات استراتژی های قدرت های جهانی و نگرش های امنیتی آنها در تبلور حکومت های منطقه ای در خلیج فارس بحث شد. همچنین تاثیرات جئواستراتژیک بر طرح های منطقه ای خلیج فارس. همچنین تاثیرات تحولات ملتهب منطقه بر همکاری های شورای همکاری.

یک خانم پژوهشگر امریکایی در این کنفرانس با اعتماد کامل گفت که توافق هسته ای با تهران امضا خواهد شد و این مساله خشم اعراب را برخواهد انگیخت. و این توافق فرصتی را به وجود خواهد آورد تا امریکا از منطقه خارج شود و ایران فرصت می یابد تا قوی ترین کشور منطقه شود. اعتماد کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به امریکا متزلزل خواهد شد و سیلی از اتهام ها را متوجه آن خواهند کرد و خواهند گفت که موضوع جنگ با تروریسم را به جانشینش سپرده است. البته جنگ با داعش همچنان مورد توجه امریکا خواهد بود اما از دور! یکی دیگر از شرکت کنندگان گفت که منطقه در وضعیتی مشابه وضعیت عقب نشینی انگلیس از منطقه خلیج فارس به سر می برد. و یادآور شد که کشورهای منطقه چند انتخاب دارند، یا با یکدیگر بجنگند یا با هم همکاری کنند. او از کشورهای منطقه خواست که به جای جنگ نیابتی با یکدیگر به فکر همکاری های منطقه ای و داخلی با هم باشند!

به دور از انتظارها و حدس و گمان ها، واقعیتی روشن وجود دارد و آن این که کاخ سفید به ریاست باراک اوباما همه وزنه و ثقل خود را برای رسیدن به توافق با ایران گذاشته است. روسیه بعد از مذاکرات وزیر امور خارجه اش سرگئی لاوروف با همتای امریکایی اش جان کری گفت که فرصتی حقیقی در مذاکرات برای رسیدن به «توافقات ملموس» حاصل شده است. این صحیح است که کاخ سفید به دیگر قضایای خاورمیانه نیز اهمیت می دهد اما این صحیح تر است که بگوییم کاخ سفید آن قدر برای حل آنها عجله ندارد که برای ایجاد صفحه ای تازه در برنامه هسته ای ایران عجله دارد. بعد از آن که ثابت شود جمهوری اسلامی ایران توانایی ساخت سلاح هسته ای را ندارد، می توان از خیر دیگر قضایای منطقه ای گذشت، از فلسطین گرفته تا سوریه و عراق و یمن و شمال آفریقا. نیازی نیست که دائما تکرار کنیم «که جانشین این توافق بسیار وحشتناک» خواهد بود، اگر شش کشور نتوانند با ایران به نتیجه برسند و درها بعد از بیست و چهارم ماه آینده میلادی قفل شوند. آیا وضعیتی سخت تر از وضعیتی که در حال حاضر جهان عرب به سر می برد، امکان پذیر است، از لیبی و مصر درگیر با جنگ های کشورهای همسایه اش و سرگرم مبارزه با تروریسم در سینا گرفته تا یمن و فلسطین و عراق و سوریه و لبنان که با قدرت به سمت نقطه ثابت غیر قابل بازگشت پیش می روند!

البته همه دینامیت های موجود در پرونده هسته ای و مذاکرات دیپلماتیک ایران با 1+5 تنها بسته به تصمیم های اوباما و روحانی نیست. وضعیتی که منطقه در آن به سر می برد و پیچیدگی ها و مشکلات آن بیش از هر زمانی خطرناک شده است. بازیگران دیگری هم هستند که محاسبات و مصالح خودشان را دارند. از جمله نقش در حال رشد کشورهای عربی حوزه خلیج فارس هم مطرح است. و نقش مشابهی که برای قدرت ها و طرف های محلی و مذهبی و نژادی منطقه که کشورها بر اساس آن عمل می کنند و برخی نهادهای دینی ریشه دار بر اساس آنها سیاست های خود را پیش می برند. همان هایی که سبب همه فروپاشی ها و جنگ های داخلی در داخل جهان اسلام شده اند. بی شک این وضعیت و عناصر دینامیتی آن اثر فعال خود را بر هر گونه استراتژی بین المللی و منطقه ای به ویژه نقش فعال در بازسازی حکومت های جدید منطقه ای در همه جهان عرب خواهد گذاشت. تا کنون 10 سال از بحث و جدل برای حل برنامه هسته ای ایران گذشته است. اگر هفته های آینده نوید دهنده توافق باشد گام اول در راهی طولانی برداشته خواهد شد. راهی که ممکن است سال ها طول بکشد و تفاهم بر سر حد و مرز نقش آفرینی ها و توزیع مسئولیت ها میان قدرت های منطقه ای، عربی، ترکی، ایرانی ... و اسرائیلی آغاز شود. همین وزیر دادگستری اسرائیل، زیپی لیونی است که اعتقاد دارد نمی توان بر داعش پیروز شد اگر قضیه فلسطینی حل نشود. به اعتقاد او «این دو مساله به یکدیگر مرتبط هستند. با ایجاد پیمان غربی – عربی می توان چارچوبی برای حل مشکلات دیگر یافت.»

همه می خواهند در پشت میزی که بعد از پایان جنگ ها برپا می شود، جایی برای خود داشته باشند. «جایگزین ها بسیار وحشتناک» هستند و می توانند عرض و طول منطقه را درگیر خود کنند. همه چیز به توافقات موعود با ایران بستگی دارد.

بسیاری از این جنگ ضرر خواهند داد. و دیگران از آن استفاده خواهند کرد تا دیگر پرونده های منطقه ای را بگشایند. ایرانی که ابوبکر البغدادی می خواست آن را به چالش بکشد با عرض اندام عبدالمالک الحوثی تمام نقشه های او را نقش بر آب کرد. ایران از شبه جزیره تا بلاد شام را آزادانه شنا می کند. باراک اوما، رئیس جمهوری امریکا با کاخ سفید در حالی خداحافظی می کند که جنگ های بازی را برای جانشینش بر جای می گذارد. مهندسان جنگ تلاش خواهند کرد یمن را هم به سرنوشت عراق و سوریه و لبنان تبدیل کنند تا جایی برای رویارویی های سیاسی با ایران شود. آیا دود جنگ با داعش جنگ 10 سال و نیمه با طالبان را پوشاند؟ آیا تلاش ها برای گفت وگو با آن را به زیر سایه خود در آورد؟ آیا با گذشت زمان شاهد مذاکرات مشابهی با شبکه داعش و برادرانش خواهیم بود؟

منبع: الحیات / ترجمه: سید علی موسوی خلخالی

انتشار اولیه: شنبه 10 آبان 1393 / انتشار مجدد: 18 آبان 1393