سیاست خارجی در ترازو

دیپلماسی ایرانی: گردهمایی روسای نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور، که از 18 تا 23 مردادماه در تهران برگزار شد، بی تردید یکی از مهمترین رخدادهای مربوط به سیاست خارجی، در خور توجه و تعمق تحلیلی است. در مورد این گردهمایی اخبار و گزارش های پراکنده ای در رسانه ها منتشر شده است و گزیده ای از سخنان مقامات عالی رتبه کشور، در این گردهمایی انتشار یافته است. اما برای علاقه مندان به امور سیاست خارجی ایران، نگاهی جامع تر ضرورتی علمی و فکری است. این همایش روسای نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران در خارج چگونه قابل تحلیل است؟ و چگونه می توان از رهگذر این همایش سیاست خارجی جاری را مورد بررسی قرار داد؟ برای پاسخ به این سوال ها ابتدا لازم است،ساخت و کارکرد این همایش مد توجه قرار گیرد و سپس محورهای اصلی و بنیادین فکر سیاست خارجی که در این گردهمایی مطرح شد، در کانون توجه قرار گیرد.

ساخت و کارکردهای همایش:

ابتدا باید در نظر داشت که سیاست خارجی از زوایای مختلف و ابعاد گوناگون پدیده ای ترکیبی است و از یک منظر این پدیده ترکیبی، شامل زوایای سیاسی و حاکمیتی، زوایای فکری و عملی و زوایای اداری و بروکراتیک می شود. به عبارت دیگر سیاست خارجی که در ذات خود موضوع حاکمیت محور و عمیقا سیاسی است، به طور همزمان پدیده فکری و علمی و آکادمیک است. ولی این پدیده صرفا علمی و آکادمیک نبوده و به طور حتم در چارچوب اداری و بروکراتیک تحقق پیدا می کند. از این رهگذر اهمیت بروکراسی و مجموعه اداری سیاست خارجی برای همه کشورها مطرح می شود. مجموعه اداری سیاست خارجی در ایران که عرفا و قانونا در وزارت خارجه متجلی است، مانند سایر بروکراسی های سیاست خارجی در سرتاسر دنیا به طور مرتب و معمولا سالیانه و بعضا دو سال یکبار همایش هایی را با حضور مدیران اصلی سیاست خارجی و نمایندگان خارج از کشور فراهم می آورد.

این همایش ها که از یک طرف سنتی رایج در سرتاسر دنیاست و از طرف دیگر ویژگی های ملی خود را دارد، در مجموع از یک ساخت و کارکردهای ویژه ای برخوردار است. از نظر ساخت، همایش روسای نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران در طول یک هفته هم اندیشی، کارگزاران سیاست خارجی در دو شکل به تبادل نظر پرداختند. شکل اول که در روزهای اول و دوم _18 و 19 مرداد _ بود، همایش جنبه کاملا داخلی داشته و فقط مدیران وزارت خارجه و روسای نمایندگی های مختلف و کارشناسان ارشد سیاست خارجی در مورد مباحث سیاسی و پشتیبانی سیاسی به بحث و گفت وگو پرداختند. این بخش از همایش یا تجلیل از مقام شهدای وزارت خارجه در شنبه 18 مرداد توسط وزیر امور خارجه، دکتر ظریف افتتاح شد و از خانواده های شهدا با اهدای لوح یادبود تقدیر به عمل آمد. در ادامه وضعیت تحولات سیاسی در منطقه و جهان مورد بحث و بررسی قرار گرفت، به اضافه مسایل مربوط به پشتیبانی مالی، اداری، رسانه ای، تحقیقاتی و سایر ابعاد مورد نیاز اجرای سیاست خارجی به بحث و گفت وگو گذاشته شد. اما بخش دوم و اصلی همایش که روز دوشنبه 20 مرداد با سخنان دکتر حسن روحانی مقام محترم ریاست جمهوری آغاز شد، تمام مقامات عالی رتبه کشور در این همایش سخنرانی کرده و در خصوص سیاست خارجی دیدگاه های خود را مطرح می کردند. نقطه عطف این بخش از همایش دیدار سفرا و روسای نمایندگی ها و مدیران وزارت خارجه با مقام معظم رهبری در بامداد 22 مردادماه بود. مقام معظم رهبری در این دیدار چارچوب های حرکت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را مشخص کردند. باید اضافه کرد که در این بخش از همایش روسای سه قوه و وزرا و مقامات اصلی کشور در سه حوزه امنیت، اقتصاد و فرهنگ در همایش حضور یافته و دیدگاه های خود را نسبت به مسایل سیاست خارجی در حوزه تخصصی خود بیان کردند. همچنین باید در نظر داشت که در شامگاه 22 مردادماه شرکت کنندگان در این همایش با حضور در مرقد امام خمینی ( ره) نسبت به بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ادای احترام کردند و با آرمان های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران تجدید بیعت کردند. همچنین باید در نظر داشت که همایش با سخنان رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام پایان یافت و آنچه که در این همایش از نظر ساخت و شکل برنامه جلب توجه می کرد، و با سایر نشست های گذشته وزارت خارجه متفاوت بود، حضور شخص وزیر در تمامی جلسات اصلی همایش  20 تا 23 مردادماه است. همچنین باید در نظر داشت که در یکی از شب ها ضیافتی به میزبانی وزیر محترم امور خارجه و با دعوت از وزرای پیشین امور خارجه، آقایان دکتر ولایتی، دکتر خرازی، متکی و دکتر صالحی و همچنین معاونان پیشین وزارت خارجه برگزار شد که خود از نظر نمادین و همچنین محتوایی نشانگر اجماعی بودن و تداوم داشتن چارچوب های سیاست خارجی و احترام به پیشکسوتان بود. با توجه به این ساخت، همایش حداقل چهار کارکرد اساسی داشت:

کارکرد اول اجماع سازی و نزدیک کردن دیدگاه های سیاست خارجی در بین نخبگان کشور است. در این راستا باید گفت که تعدد و کیفیت مباحث مطرح شده توسط مقامات طراز اول کشور، نشان می داد که سیاست خارجی در جمهوری اسلامی ایران پدیده ای فراجناحی، ملی، نظام محور و اجماعی است. تاکید و تقویت این اجماع که از کارکردهای اساسی همایش بود. دومین کارکرد تبادل نظر تحلیلی و مشورت در مورد شرایط منطقه و جهان بود. اینکه در شرایط فعلی منطقه و جهان به کدام سو می رود، منافع ما کدام است و چگونه باید منافع ما تحقق پیدا کند، جز در پرتو مشورت و تبادل نظر امکان پذیر نیست و در این راستا تبادل نظر همه جانبه بود. رابطه بین سیاست خارجی و امنیت، رابطه بین سیاست خارجی و اقتصاد و رابطه بین سیاست خارجی و فرهنگ از موضوعات محوری مشورتی بودند. کارکرد سوم برنامه ریزی و داشتن چارچوبی برای اقدام در حوزه سیاست خارجی بود. علاوه بر رهنمودهای بینانگذار جمهوری اسلامی و ایران و مقام معظم رهبری و اسناد بالادستی، برنامه کاری ارایه شده توسط وزیر خارجه به مجلس شورای اسلامی در مرداد ماه 1329 روشن کننده چارچوب های برنامه حرکت سیاست خارجی قلمداد شد. کارکرد چهارم این همایش، پیام رسانی در مورد سیاست خارجی و وضعیت سیاست خارجی بود. تمام مقامات عالی رتبه نظام، به صورت متحد از سیاست خارجی، وزارت امور خارجه و شخص محترم وزیر امور خارجه حمایت همه جانبه به عمل آوردند. این حمایت علاوه بر جنبه های اجماعی، بی تردید موقعیت منحصر به فردی برای تحقق اهداف سیاست خارجی است و مسئولیت های عمده ای را فراروی این نهاد مجری سیاست خارجی قرار می دهد. به عبارت دیگر، همه مسئولان نظام روشن ساختند که در سیاست خارجی متحد هستند و این پیام علاوه بر نشان دادن استحکام داخلی در اجرای سیاست خارجی سرمایه است.   باید دید چه محورهایی از نظر فکری مورد توجه قرار گرفت.

محورهای اصلی و بنیادین فکر سیاست خارجی:

در این نشست اولا بر اهمیت دیپلماسی و تعامل با جهان تاکید شد. مقام معظم رهبری جایگاه دیپلماسی هوشمندانه و عناصر آن را روشن ساختند. به اضافه سیاست تعامل گرایی ایران با دنیا البته با استثناهای مشخص و معین، مورد تاکید قرار گرفت. در واقع در این همایش اهمیت و جایگاه دیپلماسی برای تامین منافع کشور مورد توجه تمام مسئولان قرار گرفت. در همین راستا باید اشاره کرد که انتظارات خاص و ویژه ای در شرایط کنونی از دستگاه دیپلماسی کشور مطرح شد و برای کسی تردیدی نگذاشت که ایران دیپلماسی را جدی می گیرد و برای تحقق اهداف دیپلماتیک خود تلاش همه جانبه خواهد کرد. نکته دومی که بسیار حائز اهمیت بود، شرایط خاص دوران گذار در منطقه و جهان بود. اینکه ما در شرایط ویژه ای در منطقه و جهان به سر می بریم، به نوبه خود عناصر و ترکیبات و ویژگی های خاصی را به همراه می آورد. از آن جمله شکنندگی و ظرافت پیچیده به خصوص در حوزه امنیت منطقه ای باید مد نظر قرار گیرد. منطقه عمیقا ناآرام و متلاطم است و تامین امنیت در چنین شرایطی کاری پر چالش است. همچنین تعدد بازیگران سیاسی و امنیتی هیچگاه مانند امروز، نبوده است. شرایط خاص دوران گذار، محاسبه دقیق تر و فنی تری را می طلبد. نکته سوم و حائز اهمیت محتوایی، چند وجهی بودن سیاست خارجی ایران است. سیاست خارجی ایران ناظر به همه ابعاد زندگی اجتماعی است. اقتصاد، فرهنگ و امنیت کشور به سیاست خارجی گره خورده و همه این ابعاد حائز اهمیت هستند. در این نگاه چند وجهی نگری به سیاست خارجی، هیچ موضوعی را نمی توان کم اهمیت قلمداد کرد. نکته چهارم تکیه خاصی بر اقتصاد و تعاملات اقتصادی به چشم می خورد. به خصوص در حوزه اقتصادی تعاملات مربوط به انرژی، ترانزیت کالا و خدمات، ابعاد سرمایه گذاری و مهم تر از همه اقتصاد مقاومتی که اقتصادی درون زا و برون نگر توصیف می شود، در کانون توجه قرار گرفت. اقتصاد مقاومتی به معنی اتکای ایران به منابع درونی و در عین حال باز کردن فضای تعاملات بیرونی کشور است. نکته پنجم محتوایی، سیاست خارجی متوازن است. بدین معنی که ایران نسبت به همه مناطق مختلف پیرامونی توجه داشته و صرفا به یک منطقه خاص به بهای بی توجه به سایر مناطق نمی پردازد. ششم، چالش های سیاست خارجی متعدد ولی همه گیر، قابلیت مدیریت داشته و حل شدنی است. از چالش هسته ای گرفته تا سایر چالش ها، موضوعی را نمی توان یافت که ایران نتواند آنها را مدیریت  کند.

جمع بندی:

 در مجموع از آنچه که ذکر شد، می توان این استنباط را داشت که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در سال های در پیش است، با یک ظرفیت حرفه ای و با توجه به اعتماد و همه جانبه ای که از دکتر ظریف در مجموعه  نظام وجود دارد، با تعاملگرایی، تمرکز بر اقتصاد مقاومتی و اقتصادگرایی، منطقه گرایی متوازن و تحرک بین المللی همه جانبه پیش خواهد رفت. در این مسیر چالش های تحلیلی و عملیاتی وجود خواهد داشت ولی در این نمی توان تردیدی داشت که اجماع در مورد چارچوب های بنیادین سیاست خارجی ظرفیتی مهم و فراگیر برای مدیریت امور خارجی است.

انتشار اولیه: یکشنبه 2 شهریور 1393 / باز انتشار : سه شنبه 4 شهریور 1393