روابط با عراق نسبت به غرامت جنگ اولویت دارد

ایرانیان فقط به خرداد پر حادثه عادت ندارند؛ تیرماه هم برای ما، پرحادثه و سرشار از واقعه است. یکی از مهم ترین این رویدادها، پذیرش قطعنامه 598 در تابستان 1367 است. این روزها پذیرش قطعنامه آتش بس از سوی ایران، 25سالگی اش را پر کرده؛ قطعنامه ای که 29تیر 1366 به تصویب شورای امنیت سازمان ملل رسید و 27تیر 1367 با پذیرش آن، در مرزهای 1458کیلومتری ایران و عراق آتش سلاح ها خاموش شد. مرزهایی که هشت سال شاهد یکی از طولانی ترین جنگ های قرن بیستم بود.

ربع قرن پس از پذیرش قطعنامه 598، نحوه پذیرش و شرایط ایران و عراق در زمان پذیرش از سوی تهران را با دکتر «عباس ملکی» عضو تیم مذاکره برای اجرای قطعنامه، بررسی کردیم. این دیپلمات قدیمی در زمان مذاکرات قطعنامه در تیمی حضور داشت که ریاست آن با «علی اکبر ولایتی» وزیرخارجه وقت بود و به طور مستقیم با هیات عراقی که ریاست آن را طارق عزیز وزیر خارجه وقت عراق بر عهده داشت مذاکره می کرد. او اکنون نیز به عنوان معاون بین الملل مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، در کنار «ولایتی» وزیر سابقش و رییس این مرکز حضور دارد.

گفت وگو با ملکی در اتاق کار این استاد دانشگاه در دانشکده انرژی دانشگاه صنعتی شریف انجام شد. او کارشناسی و کارشناسی ارشد را از همین دانشگاه اخذ کرد و مقطع دکترا را در دانشگاه علوم استراتژیک گذراند. او دوره پسا دکترا را در رشته «مدیریت امنیت انرژی» در دانشگاه «هاروارد» طی کرد. او از سال های 64 تا 68 مدیرکل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه و پس از آن معاون وزیرخارجه در امور آموزش و پژوهش (68 تا 72) بود. ملکی همچنین مشاغل مهم دیگری نظیر عضویت در دفتر مشاورت مقام معظم رهبری در امور بین المللی در سال های 1376 تا 1382 را نیز در کارنامه خود دارد.

   شاید بد نباشد بحث را از ریشه های آغاز جنگ تحمیلی شروع کنیم.
در مورد جنگ ایران و عراق موضوع اصلی این است که این جنگ به ایران تحمیل شد. روابط ایران و عراق غالبا روابط خیلی شکننده و همراه با تنش بود. عراق از لحاظ انرژی و منابع انسانی و طبیعی در خاورمیانه از وضعیت خوبی برخوردار است اما این کشور با این امکانات یک اشکال دارد. دسترسی عراق به آب های آزاد دنیا خیلی محدود است. این دسترسی در هنگام جزرومد در دهانه «فاو» بین «خورعبدالله» تا «اروند رود» بین 15 تا 60کیلومتر است. صدام یک بار به ایران حمله و یک بار هم به کویت حمله کرد تا راه تنفسی برای خود باز کند که هر دو مرتبه شکست خورد. در سال 1975 بر اثر «قرارداد الجزایر»، این احساس تنفس عراق کمتر شد.

شاه در آن زمان، با حمایت آمریکا و بهره گیری از نقشی که ایران در سیاست «دو ستونی» نیکسون بر عهده داشت، توانست امتیازاتی از عراق بگیرد. دیپلماسی خاورمیانه ای آمریکا در زمان نیکسون بر «دو ستون» اصلی (ایران و عربستان) پی ریزی شده بود. ایران در آن برهه، همچنین با حمایت از کردهای عراقی، فشار زیادی بر بغداد وارد می کرد. یکی از این امتیازاتی که بر اساس «قرارداد الجزایر» به ایران داده شد این بود که از مرزهای ایران و عراق از ساحل شرقی اروندرود به وسط اروند منتقل شد که همان زمان عراقی ها گفتند که این خیلی به ضررشان است. اما آن موقع چیزی نتوانستند بگویند تا اینکه در سال 1359 به ایران حمله کردند. صحبت های زیادی مطرح است که قبل از جنگ؛ عراقی ها شکایاتی از ایران داشته اند که البته واقعا بوده است. آنها می گویند که قبل از حمله چند یادداشت به ایران داده اند اما آن یادداشت ها به هیچ وجه با حجم حملات قابل قیاس نیست.

 یادداشت داده بودند که می خواهند حمله کنند؟
در معاهده 1975، سه بخش مهم وجود دارد. یکی حدود مرزها، دوم متوقف شدن فعالیت های مخالفان در دو کشور و سوم مساله جابه جایی مرز در اروندرود به نفع ایران در برابر اعطای سه منطقه در «فکه»، «زین القوس» و «سیف سعد» به عراق. بلافاصله بعد از این معاهده، ایران به اعمال حاکمیت در اروندرود اقدام کرد ولی واگذاری سه منطقه اتفاق نیفتاد. اوایل انقلاب و پیش از جنگ، عراق چند یادداشت اعتراضی - مخصوصا یادداشت 12سپتامبر 1980- به ایران داد. طرف ایرانی شاید توجه نکرده باشد، چراکه آن موقع در سال 1358 مشکلات زیادی داشتیم به خصوص در خوزستان که یک کودتا می خواست انجام شود. فرماندهی لشگر 92 تعویض شد. چندبار استاندار تغییر کرد و مسایلی از این قبیل که کسی حواسش نبود.

 با همه اینها، اعتراض عراق نمی تواند توجیه کننده حمله بزرگ و وسیع آن کشور به خاک ایران باشد. ولی به هرحال عراقی ها و صدام، آرزوی بزرگ شان را در قالب حمله گسترده به ایران در 29 شهریور 1359 به مرحله اجرا گذاشتند. وقتی این جنگ تحمیلی علیه ایران شروع شد دو راه داشتیم؛ اول اینکه بگوییم حاضریم مذاکره کنیم و عراق هم در سرزمین هایی که اشغال کرده بماند. در این وضعیت، برای بغداد اهمیتی نداشت که مذاکرات، طولانی و فرسایشی شود زیرا در موقعیت برتر قرار می گرفت. راه دوم هم این بود که نپذیریم و مقاومت کنیم تا به جایی برسیم و از موضع بالاتری به ادعاهای عراقی ها پاسخ دهیم. امام روش دوم را برگزیدند. مردم هم رفتند و بسیج را راه اندازی و ساماندهی کردند. ارتش و سپاه هم مقاومت را در دستور کار قرار دادند.

 میان صدور قطعنامه 598 تا پذیرش آن، شکاف زمانی نزدیک به یک سال ایجاد شد. این فاصله یک ساله به چه دلیل بود؟ اگر قرار بود قطعنامه را بپذیریم، چرا زودتر این کار را نکردیم؟
در این مورد باید سه نکته را مدنظر قرار داد؛ اول اینکه صدام حمله کرده بود. پس تعیین اینکه چه کسی و کدام کشور متجاوز است، مهم بود. قطعنامه های شورای امنیت از ابتدا تا قبل از قطعنامه 598 عموما به سمت عراق گرایش داشت. عراق، سلاح شیمیایی استفاده کرده بود، بعد در قطعنامه گفته می شد که از دو طرف ایران و عراق می خواهیم که این کار را انجام ندهند. یا در خلیج فارس یک کشتی هدف قرار می گرفت؛ مشخصا در قطعنامه گفته می شد که از ایران می خواهیم اینگونه اقدامات را انجام ندهد. خب، غرامت هم موضوع مهمی بود. علاوه بر این، تا لحظه پذیرش قطعنامه قسمت هایی از خاک ایران در اشغال عراق بود.

 درست است که ایران به «فاو» و شرق «بصره» (القرنه) حمله کرد اما در جبهه های شمالی عراق دست بالا را داشت. نکته سوم مساله اسرا بود. تعداد زیادی از ایرانیان اسیر بودند. بنابراین ما دنبال این بودیم که یک پیروزی قاطع به دست بیاوریم؛ بعد صحبت پذیرش قطعنامه بشود. اما در سال آخر، اتفاقات دیگری افتاد. روز سوم پس از آغاز جنگ، نیروی هوایی ارتش ایران سکوهای نفتی «البکر» و «الامیه» را منهدم کرد. صدور نفت عراق از خلیج فارس که حدود یک میلیون بشکه در روز بود، کاملا قطع شد. پس از آن با چندماه تلاش دیپلماتیک وزارت خارجه، دولت سوریه موافقت کرد خط لوله «کرکوک» عراق به «بندر بانیاس» سوریه در دریای مدیترانه را قطع کند که این هم یک میلیون بشکه نفت در روز از صادرات نفت عراق کم کرد. دولت صدام، تقریبا فلج شده بود. یک خط لوله سوم هم بود که از «کرکوک» به سمت ترکیه می رفت که گاهی اوقات منفجر می شد.

عربستان به کمک عراق آمد و خط لوله ای را از «زبیر» در عراق به «ینبوع» در دریای سرخ کشید و تلاش کرد معبری برای افزایش صادرات نفت عراق به بازارهای جهانی بگشاید. بغداد، هنگامی که مشاهده کرد صادرات نفت ایران ادامه دارد، جنگ را به خلیج فارس کشاند. آنها با حمله به خارک آغاز کردند. پس از آن ایران هرقدر، محل انتقال و صادرات نفت را جابه جا می کرد باز هم مورد حمله قرار می گرفت. وقتی کار به این مرحله رسید؛ کشتی های کسانی که برای عراق خط لوله نفت کشیده بودند، مورد اصابت قرار می گرفتند. آنها کشتی هایشان را تحت پرچم قدرت بزرگ مثل آمریکا و شوروی و... قرار می دادند.

به هرحال، اتفاقات زیادی افتاد تا اینکه آمریکا دوبار به سکوهای نفتی ایران حمله کرد و در نهایت، هواپیمای مسافربری ایران را منهدم کرد؛ این نکته مهمی بود. نکته دیگر اینکه ما در عملیات های زمینی با توجه به تلاشی که کردیم، نتوانستیم موفقیت چشمگیری کسب کنیم. در تامین نیرو هم دچار برخی مشکلات می شدیم. از آن طرف هم از آغاز جنگ همه دنیا حتی برزیلی ها هم به صدام کمک می کردند. اینها متغیرهای مهمی بود. یک سالی که ایران قطعنامه را نپذیرفت، به خاطر چند مساله از جمله مسایلی بود که در خلیج فارس اتفاق افتاد. دوم در جبهه های جنگ هم پاره ای مشکلات داشتیم. سوم مشکل تامین نیرو بود و در نهایت نکته مهم، به نوعی «خاویر پرز دکوییار» و سه نفر از معاونانش، به تدریج در مذاکرات با ایرانیان نشان دادند که مایل نیستند به صورت یک طرفه حامی عراق باشند.

اینها با ایرانی ها مذاکره کردند و علایمی از بی طرفی و عدالت در آنها دیده شد. به همین دلیل رهبری کشور اجازه دادند که این بحث ها در تهران، «ژنو» و «نیویورک» ادامه پیدا کند تا به نتیجه برسد. روند پذیرش قطعنامه 598 به نظر من تا حد خیلی زیادی باثبات است.

 شایبه ای که برخی درباره دیپلماسی ایران مطرح می کنند؛ این است که چرا پیش از صدور قطعنامه 598؛ ایران در مذاکرات شورای امنیت سازمان ملل شرکت نداشته است؟
ما با سازمان ملل صحبت می کردیم ولی با عراقی ها خیر. چون زبان مشترکی نداشتیم چرا که آن زمان عراقی ها می خواستند به دنیا اینگونه القا کنند که ایرانی ها در حالی که ما در اراضی آنها هستیم، قبول کردند مذاکرات را شروع کنند. از لحظه ای که جنگ شروع شد، قسمت هایی از خاک ایران در اشغال عراق بود که به نوعی به آنها دست بالا را می داد و در این شرایط می گفتند که بیایید مذاکره کنیم. اما ایران معتقد بود ابتدا به مرزهای بین المللی برگردند بعد مذاکره کنیم. بنابراین در طول پذیرش و پس از پذیرش قطعنامه، مذاکره مستقیم با عراق نداشتیم. اما جولای 1990 (سه هفته پیش از حمله صدام به کویت)، عراق یک کانال جدید باز کرد.

«برزان تکریتی» برادر صدام که سفیر عراق در«ژنو» بود با آقای سیروس ناصری تماس گرفت و گفت برادرم پیامی دارد. پیامش این بود که هرچه شما بخواهید، ما قبول داریم. مشخص بود که صدام می خواهد از سمت ایران، اطمینان خاطر پیدا کند. یکسری نامه نگاری میان ایران و عراق انجام شد. صدام نامه هایش را خطاب به مقام معظم رهبری و آقای هاشمی می نوشت و در ایران، رییس جمهوری که آقای هاشمی بود، جواب نامه ها را می داد. آقای هاشمی اصرار داشت که مبنای مذاکرات و صلح، معاهده 1975 باشد ولی صدام مخالفت می کرد  اما در آخرین نامه که به صورت رسمی میان ما و عراق از سوی برزان تکریتی به آقای ناصری ارایه شد، صدام گفت که با شرط ایران موافقت می کنم.

 در سال 1365 ایران دست بالا را در جبهه ها داشت. یعنی وارد خاک عراق شده بودیم. چه اتفاقی افتاد که درنهایت بحث پذیرش قطعنامه پیش آمد؟
ما «فاو» را در اختیار داشتیم ولی «فاو» در درازمدت در اختیار ما نماند. دوره ای که «فاو»در اختیار ما بود خیلی کوتاه بود. با این حال تصرف «فاو» مثل زلزله بود چرا که جهان متوجه شد ایران می تواند به راحتی با کویت و عربستان مرز مشترک خاکی پیدا کند. اما بعدا مسایل مربوط به انتخابات مجلس پیش آمد و ما «فاو»را از دست دادیم زیرا توجه بعضی از فرماندهان به مساله انتخابات معطوف شد که در آن زمان مساله عجیبی بود. شاید آنها فکر می کردند برای اینکه گرایش هایشان وارد مجلس شود، باید فعالیت های داخلی را در شهرستان های مختلف شروع کنند ولی به هرحال رزمندگان از ابتدای اینکه «فاو» را گرفتیم زیر آتش بودند و «فاو» هیچ لحظه ای خاموش نبود. الان هم به فاو بروید، تعداد نخل هایی که بی سر هستند؛ نشان دهنده میزان بالای آتش جنگی در آنجاست.

به هرحال تصمیم گیری سیاسی همین است. یعنی در عین اینکه محکم ایستاده اید، انعطاف پذیر هم باشید. مساله، مساله تمامیت ارضی ایران بود. امام (ره) تشخیص داده بودند که جنگ را تا آن موقع ادامه دهیم. بعد هم بنا به دلایلی، یعنی گسترش جنگ به خلیج فارس، دخالت مستقیم آمریکا که در حال تبدیل جنگ ایران و عراق به جنگ ایران و آمریکا بود، مساله تدارکات و نیروها و نهایتا اینکه به نوعی در قطعنامه 598 مقداری از خواسته های ایران منعکس شده بود - در حالی که در قبلی ها نبود – که باعث شد رهبری ایران تصمیم بگیرند که قطعنامه را بپذیرند. به هر حال کار سیاسی همین است باید از همه امکانات استفاده کرد که به نظر من امام (ره) استفاده کرد.

 این مواردی که شما فرمودید باعث شد تا ایران قطعنامه را بپذیرد، مسلما طرف دشمن هم آگاه بود. آیا باعث نمی شد عراقی ها ببینند که ایران این مشکلات را دارد، پس از پذیرش قطعنامه جنگ را ادامه دهند؟
اتفاقا همین هم شد. وقتی که قطعنامه در سال 1366 صادر شد، عراق همان موقع یعنی یک سال پیش، از ایران پذیرفت. ایران به دلیل وجود دشمن در خاکش قطعنامه را نمی پذیرفت و به همین دلیل عراق فکر می کرد که همیشه همین منوال ادامه پیدا می کند. وقتی ایران پذیرفت، ما به همراه آقای ولایتی به نیویورک رفتیم. در جلسه با آقای دکوییار (دبیرکل وقت سازمان ملل)، از تهران تلکس رسید که عراق دوباره از جنوب حمله و منافقین تا نزدیکی کرمانشاه آمده اند. وقتی آقای ولایتی به دکوییار گفت، او باور نمی کرد که چنین حمله ای صورت گرفته باشد. او گفت که باید چک کنم.

عصر آن روز گفت که هواپیماهای آمریکایی در منطقه تایید کرده اند که نیروهای عراق در جاهایی که نبودند وارد خاک ایران شده اند. تمام نگرانی آقای دکوییار این بود که آمریکایی ها شاید پشت ماجرا باشند که آنها به او گفته بودند که ما هم با حمله دوباره عراق به ایران مشکل داریم و مخالف هستیم. با فشار آمریکا و آقای دکوییار عراقی ها متوقف شدند. نکته ای که جالب است مقاومت ایران در آن زمان است. بعد از آن حمله، رییس جمهوری که آیت الله خامنه ای بود، دوباره عازم جبهه ها شدند. طی آن حملات، در جریان مقاومت برابر عراقی ها و منافقین، خیلی ها مظلومانه شهید شدند. عراق حتی در مذاکرات هم می گفت که ایران در پذیرش قطعنامه جدی نیست. به نظر با این حرکت عراق، دروغ بودن ژستی که می گرفتند که ما صلح طلبیم و ایران جنگ طلب است برای دنیا آشکار شد که چه کسی جنگ طلب است.

 پس چرا برای پذیرش قطعنامه تعبیر «جام زهر» استفاده شد؟
امام این تعبیر را خطاب به رزمنده ها گفتند. خوب یادم هست وقتی از نیویورک برگشتیم برخی دوستان ما در سپاه و جاهای دیگر به ما می گفتند که شما خیلی جدی نباشید. چون امام (ره) این را تاکتیکی پذیرفتند تا وقت بگیریم و تجدیدقوا کنیم تا بتوانیم نیرو بفرستیم. این شایعات خیلی فراگیر شده بود که بعد امام (ره) آن بیانیه را دادند که «ما همانقدر که در جنگ جدی بودیم در صلح هم جدی هستیم.» خیلی ها احساس می کردند این همه فداکاری که کردند؛ یک دفعه متوقف شد. واقعا اگر امام نبودند؛ کسی نمی توانست این کار را انجام دهد.

 در آن موقعیت با توجه به اینکه نظامی ها می دانستند امکانات و توانایی هایشان چقدر است، چه اصراری به ادامه جنگ داشتند؟
اصرار به ادامه جنگ نبود. یک جریان عرفانی بود. مثلا کسی که برادرش شهید شده بود زندگی عادی برایش مشکل بود. رفتن به جبهه و جایی که خودتان را فدا کنید راحت تر بود تا اینکه بنشینید در شهرتان و کار اقتصادی کنید. فضای عجیبی بود. تعدادی که از رزمندگان شهید شده بودند زیاد بود و آنها عموما در همه محلات از باهوش ترین و با تقواترین ها بودند.

 در پذیرش قطعنامه اجلاس «ریکیاویک» چقدر نقش داشته؟ برخی مدعی هستند یکی از دلایل ختم جنگ؛ همین اجلاس بوده و معتقدند که آمریکا و شوروی پیرامون پایان جنگ به توافق رسیدند.
این مباحث هست که جنگ نباید برنده داشته باشد و... . اما به نظر من دو اتفاق افتاده بود. یکی رویدادهای خلیج فارس بود و دیگر اینکه ما از سال 1985 به تدریج تلاش کردیم رابطه مان با شوروی را بهبود ببخشیم. رابطه ایران و شوروی تا پیش از انقلاب رابطه خوبی بود. یعنی اینکه شاه متوجه شده بود که باید این خرس شمالی را به نحوی آرام کند. بنابراین علاوه بر اینکه کارهای استراتژیک نیروی هوایی را با آمریکا و نیروی دریایی را با انگلیس دنبال می کرد برخی از نیازهای نیروی زمینی مثل موشک های کاتیوشا و خودروهای زرهی را از شوروی یا بلوک شرق تهیه می کرد. پس از انقلاب مشکلی با روس ها نبود اما بعدا مسایلی نظیر کشف شبکه جاسوسی «کا.گ.ب» در ایران که در سطح فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران نفوذ کرده بودند یا مسایل حزب توده در ایران و ارتباط مجاهدین خلق با شوروی کم کم روابط را دچار تیرگی کرد.

بعد از اینها مساله افغانستان بود که امام رسما با اقدامات روس ها مخالفت کردند. در جنگ هم که مسکو متحد استراتژیک بغداد بود و باعث شد تا روابط ایران و شوروی سرد شود. مدت ها ارتباط نزدیک نداشتیم که یک بار معاون وزیر خارجه در امور اقتصادی و یک بار هم معاون امور بین الملل عازم مسکو شدند. کم کم روابط بهبود یافت. روس ها دیدند ایرانی ها درست کار می کنند. اما اینکه در ریکیاویک صحبت شود بله صحبت شد اما آمریکا نفوذی در ایران نداشت. شوروی هم نفوذ نداشت اما روابط داشتیم.

 بندهای 7 و 8 قطعنامه درخصوص پرداخت غرامت است که می گوید باید یک صندوق بین المللی برای جبران خسارات تشکیل شود. اما این صندوق بیشتر شبیه صندوق خیریه است و هنوز خبری از آن نیست.
ببینید در قطعنامه غرامت خیلی دور از دسترس بود. مهم ترین مساله برای ایران این بود که متجاوز مشخص شود. چون عراق مدعی بود که ایران با حملات مرزی متجاوز بوده است. کمیته ای بعد از جنگ عراق و ایران تشکیل شد و نظرش را داد و عراق را به عنوان متجاوز اعلام کرد. ولی همانطور که گفتید روند پرداخت غرامت به صورت مشخصی در قطعنامه معلوم نشده است ولی از مجامع بین المللی می خواهد صندوقی برای خسارات کشورها تشکیل دهند.

 این دیگر به نوع رابطه ما با کشورهای مهم شورای امنیت برمی گردد. وقتی جنگ کویت شد، این کشور با آمریکا و انگلیس و دیگران مشکلی نداشت و توانست از همان ابتدا موضوع غرامت جنگی را در قالب فروش نفت عراق دنبال کند. درست است که جنگ در حال اتمام بود ولی مسایل دیگری مثل گروگان ها در لبنان، حزب الله، فلسطین و بعدا «سلمان رشدی» یا ماجرای «میکونوس» وجود داشت. یعنی در هر دوره ای، به محض اینکه دنبال فعال شدن در این زمینه می رفتیم یک مشکلی پیش می آمد.

 به نظر شما چقدر امکان پیگیری هست؟
باید پیگیری کنیم چون یکی از حقوق ماست. منتها مساله الان این است که ما با عراق رابطه خیلی نزدیکی داریم. برای اولین بار است که در طول تاریخ، ایران و عراق دو دولتی دارند که همدیگر را درک می کنند و نگرانی امنیتی خیلی کمتر شده است.

حالا این دیگر یک تصمیم گیری سیاسی است که چه مقدار از مسایل رابطه تان با عراق را اجازه دهید که با غرامت گره بخورد. همین الان سودهای خوبی از عراق می بریم. روابط اقتصادی در حال گسترش است. هم در سطح مرزی و پیله وری و هم در سطح دولتی. خطوط لوله گاز، فرآورده ها، پروژهایی که ایرانیان در حال انجامش در عراق هستند؛ با توجه به تهدید داعش و اینکه آیا بغداد در دست شیعیان باقی می ماند یا نه، به نظرم الان وقت مطرح کردن غرامت نیست بلکه وقت کمک به دولت عراق است. چرا که به نظر من روابط با عراق نسبت به غرامت در اولویت است. فرق تصمیم گیری اقتصادی و سیاسی در اینجاها معلوم می شود. تصمیم گیری سیاسی منافع درازمدت را می بیند.

منبع: روزنامه شرق