سیاست خارجی عرصه آزمون و خطا نیست

دیپلماسی ایرانی: سیاست خارجی یکی از مهمترین وجوه و کارکردهای دولت مدرن است؛ زیرا سیاست خارجی با حیات و ممات کشورها ارتباط دارد. به گونه ای که سیاست خارجی نادرست و ناکارآمد ممکن است بقای یک کشور را به خطر اندازد. ازاین رو، وزارت امور خارجه که مسئول و متولی اجرای سیاست خارجی است از جایگاه والایی در ساختار سیاسی هر کشور برخوردار است. به تبع آن وزیر امور خارجه که سکان هدایت دستگاه دیپلماسی را برعهده دارد نیز از شأن و منزلت بالایی در فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری سیاست خارجی جهت تأمین منافع و امنیت ملی برخوردار است. لذا، وزیر امور خارجه باید دارای شایستگی ها و ویژگی های خاصی باشد که بتواند این وظیفه مهم را به خوبی انجام دهد. ذیلاً برخی از مهمترین شاخص ها و ویژگی های وزیر امور خارجه مطلوب در دولت اعتدال توضیح داده می شود:

1. باور به گفتمان انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی ایران، علاوه بر اینکه یک تحول سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عظیمی در ایران بود، یک گفتمان فراگیری است که در جمهوری اسلامی ایران تعین یافته است. به طوری که جمهوری اسلامی ایران در چهارچوب این گفتمان رفتار می کند. در قالب این گفتمان کلان، که بر پایه دین مبین اسلام شکل گرفته است، خرده گفتمان سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز تعریف می شود. بر مبنای سیره عملی حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، گفتمان انقلاب اسلامی و پیرو آن گفتمان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، آرمان گرایی واقع بین است. به گونه ای که جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی دارای آرمان های انسانی، اسلامی، انقلابی و ایرانی است که به صورت واقع بینانه و براساس واقعیت های داخلی و خارجی آنها را پیگیری می کند. ازاین رو، فردی که به عنوان وزیر امور خارجه جهوری اسلامی برگزیده می شود باید به این گفتمان باور و التزام داشته باشد.

2. التزام به گفتمان اعتدال

گفتمان اعتدال در سیاست خارجی به معنای جمع عملی بین آرمان خواهی و واقع بینی می باشد. اگر چه معمولاً و به ویژه در سیاست، اعتدال به صورت سلبی، برحسب طرد و رد افراط و تفریط تعریف می شود، ولی در معنای ایجابی اعتدال در برگیرنده عناصر آرمان خواهی و واقع بینی در سیاست خارجی است. بدین معنا، گفتمان اعتدال در چهارچوب گفتمان کلان انقلاب اسلامی قرار می گیرد. ازاین رو، گفتمان اعتدال در سیاست خارجی در سطح نظری متضمن سه عنصر خردگرایی و خردورزی، واقع بینی و واقع نگری و آرمان خواهی است. این سه عنصر گفتمان اعتدال نیز برحسب سه اصل عزت، حکمت و مصلحت تعریف و تعقیب می شود. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران باید به گفتمان اعتدال و عناصر و اصول سه گانه آن پایبند باشد. به طوری که سابقه و پیشینه وی شخصیت اعتدالی و انقلابی وی را تأیید نماید. التزام وزیر امور خارجه دولت یازدهم به گفتمان اعتدال حائز اهمیت بسیار است؛ چون رئیس جمهور منتخب گفتمان دولت خود در هر دو عرصه سیاست داخلی و خارجی را گفتمان اعتدال تعریف و تعیین کرده است. 

3. برخورداری از تفکر استراتژیک

جمهوری اسلامی ایران از بدو تأسیس در عرصه سیاست خارجی با مسائل و موضوعات راهبردی روبرو بوده است. اما در شرایط فعلی این موضوعات راهبردی شدت کمّی وکیفی بیشتری یافته است. به گونه ای که بسیاری از مسائل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دارای اهمیت، ارزش و ماهیت راهبردی می باشد. ازاین رو، کسی که سکان دیپلماسی کشور را به دست می گیرد باید دارای تفکر و ذهن راهبردی باشد تا بتواند ضمن درک عمیق شرایط و مسائل راهبردی کشور آنها را به درستی  مدیریت و هدایت نماید. به بیان دیگر وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در دولت یازدهم باید استراتژیست بوده یا دست کم دارای ذهنیت و تفکر استراتژیک باشد.

4. داشتن دکترین سیاست خارجی

با عنایت به ماهیت راهبردی مسائل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و شرایط خاص منطقه ای و بین المللی، وزیر امور خارجه دولت یازدهم باید دارای چشم انداز و دکترین مشخصی در سیاست خارجی باشد. یعنی وی باید در چهارچوب گفتمان انقلاب اسلامی و گفتمان اعتدال، دارای ایده ها و اندیشه های راهبردی معطوف به عمل باشد؛ به طوری  که برمبنای این منظومه فکری عملی وزارت خارجه را به گونه ای مدیریت و هدایت کند که آرمان ها و اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با کمترین هزینه و بیشترین فایده تعقیب و تأمین گردد. به بیان دیگر، وزیر امور خارجه باید برای عملیاتی کردن گفتمان اعتدال در سیاست خارجی براساس شرایط داخلی و جهانی دارای ایده ها و اندیشه های عملی باشد.

5. داشتن طرح و برنامه مدون

داشتن دکترین سیاست خارجی جهت مدیریت و هدایت بهینه وزارت خارجه لازم است، ولی به تنهایی کفایت نمی کند. لذا وزیر امور خارجه افزون بر این باید برای عملی کردن دکترین سیاست خارجی دارای طرح و برنامه مدون باشد. به طوری که در این برنامه، با توجه به ماهیت و اهمیت موضوعات سیاست خارجی، فرصت ها و چالش ها، مقدورات و محذورات، اهداف و چگونگی تعقیب و تأمین آنها تعیین و اولویت بندی شود. برای نمونه، یکی از مهمترین مسائل و اولویت های سیاست خارجی دولت یازدهم برچیدن تحریم هاست، ولی چگونگی تعقیب و تحقق این هدف مستلزم طرح و برنامه عملیاتی مشخص و مدون است.

6. پیشینه و تجربه دیپلماتیک حرفه ای

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در شرایط حاضر باید یک دیپلمات حرفه ای به تمام معنا باشد. داشتن پیشینه دیپلماتیک به تنهایی برای دیپلمات حرفه ای بودن کفایت نمی کند؛ بلکه علاوه بر آن، یک دیپلمات حرفه ای برای کارگردانی منافع متعارض در عرصه بین المللی، باید دارای توانایی های شخصیتی و حرفه ای دیگری نیز باشد. نخست، وی باید درک درست و عمیقی از منافع، اهداف و قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران داشته باشد. دوم، یک دیپلمات حرفه ای باید شناخت کامل و واقعی از منافع، اهداف، توانایی ها و راهبرد دیگر بازیگران بین المللی داشته باشد. سوم، برخورداری از عقل ارتباطی. اگرچه معمولا عقلانیت در سیاست خارجی بر پایه عقل ابزاری تعریف می شود، که البته ضروری و لازم است، اما یک کارگزار سیاست خارجی در کنار آن باید صاحب عقل ارتباطی نیز باشد؛ عقل ارتباطی یعنی توانایی و قدرت ارتباط و تعامل با دیگران جهت تبیین، تعقیب  و تأمین اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران . چهارم، برخورداری از عقل استدلالی به معنای توانایی موجه سازی اهداف و رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی برمبنای هنجارهای مشروع و مقبول بین المللی جهت اقناع سایر بازیگران و افکار عمومی جهان. پنجم، داشتن دانش سیاسی و دیپلماتیک در تراز بین المللی. دیپلماسی، اگر چه در عمل یک فن و هنر به شمار می رود، ولی امروزه خود یک حوزه معرفتی و دانش تخصصی است. ازاین رو، فردی که قرار است سکان دیپلماسی کشور را به دست گیرد باید از دانش کافی در هر دو  عرصه نظری و عملی برخوردار باشد.

7. توان مدیریت بحران

ازآنجا که بسیاری از مسائل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در شرایط فعلی ماهیت بحرانی دارد، وزیر امور خارجه کشور برای هدایت آنها باید از توان و قابلیت مدیریت بحران برخوردار باشد. مدیریت بحران خود نیز مستلزم توان و قدرت مذاکره و چانه زنی جهت حل و فصل مسالمت آمیز منازعات است. به ویژه وزیر امور خارجه باید در عمل قدرت و توان مدیریت بحران خود را نشان داده باشد. چون سیاست خارجی کارگاه آموزشی و عرصه آزمون و خطا نیست. اولین گام در مدیریت بحران نیز جلوگیری از تصاعد و تشدید آن و سپس حل و فصل آن با بیشترین منفعت و کمترین هزینه برای کشور است.

8. اعتبار و وجاهت داخلی

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در دولت یازدهم باید از اعتبار و وجاهت داخلی کافی برخودار باشد. به گونه ای که کلیه نهادها و ساختارهای دخیل در سیاست خارجی درمورد توانایی ها و شایستگی های مدیریتی و دیپلماتیک وی اتفاق نظر داشته باشند. زیرا، در شرایط کنونی فردی می تواند از تمام ظرفیت های کشور برای هدایت دستگاه دیپلماسی استفاده بهینه کند که در مورد وی نوعی اعتماد و اجماع داخلی وجود داشته یا قابل شکل گیری باشد.

9. اعتبار و وجاهت بین المللی

وزیر امور خارجه افزون بر اعتبار و اجماع داخلی باید از اعتبار و وجهه مثبت بین المللی نیز برخوردار باشد. به گونه ای که وی بتواند در پرتو این اعتبار و پرستیژ بین المللی وزارت خارجه را در جهت تأمین مافع ملی کشور هدایت کند. زیرا، اعتبار و وجهه مثبت بین المللی دیپلماتیک خود یکی از عناصر قدرت ملی به شمار می رود. ازاین رو، اعتبار وزیر امور خارجه به عنوان یک دیپلمات حرفه ای، بیانگر اقتدار دیپلماسی ایران در عرصه بین المللی خواهد بود. البته تردیدی نیست که بخشی از اعتبار جهانی وزیر امور خارجه در گرو اعتبار مبتنی بر اجماع داخلی در مورد وی است.

10. توان اجماع سازی داخلی

تردیدی نیست که همه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در وزارت امور خارجه تدوین، تصمیم گیری و تعقیب نمی شود؛ بلکه سیاست خارجی ایران برآیند تعامل و هم افزایی نهادهای متعدد و متکثر است. به گونه ای که سیاست خارجی موفق مستلزم هماهنگی و هم افزایی کلیه این نهادها و ساختارها می باشد. ازاین رو، علاوه بر رئیس جمهور، شخص وزیر امورخارجه دولت یازدهم نیز باید توان و امکان اجماع سازی داخلی در مورد مسائل مختلف و متعدد سیاست خارجی را داشته باشد. به ویژه وزیر امور خارجه باید توانایی اقناع نهادها و بازیگران درون ساختاری و فراساختاری دیگر برای نزدیک کردن دیدگاه های مختلف آنها در مورد مسائل سیاست خارجی را داشته باشد تا از موازی کاری و خنثی سازی نهادی و اجرایی جلوگیری نماید./16

انتشار اولیه: یکشنبه 6 مرداد 1392/ باز انتشار: چهارشنبه 9 مرداد 1392