روحانی را باید با خاطراتش شناخت

دیپلماسی ایرانی: برای آن دسته از مقامات غربی که می خواهند بدانند با تا یک ماه دیگر با چه رئیس جمهوری در ایران مواجه می شوند، خواندن کتاب خاطرات او که در سال 2011، منتشر شد، توصیه می شود.این کتاب که در ایران منتشر شده و تنها به زبان فارسی موجود است، دورانی را به تصویر می کشد که در آن حسن روحانی، ریاست مذاکرات هسته ای ایران ( 2005 – 2003) را بر عهده داشت. مردی که در این کتاب از او سخن گفته می شود، یک چهره وابسته به حاکمیت و متعهد به جمهوری اسلامی و تمایلات هسته ای ایران است، مردی که غرب را فریب داده و بیشترین امتیازهای ممکن را برای کشورش کسب کرده است.

مورخان اغلب می گویند، جمهوری اسلامی پس از حمله عراق به ایران در سال 1980، احیای زیرساخت هسته ای که در دوران پهلوی پایه گذاری شده بود را آغاز کرد. در این نظریه، بازدارندگی و دفاع از خود به عنوان اصلی ترین انگیزه در محاسبه های هسته ای جمهوری اسلامی، مطرح می شود. اما روحانی می گوید، توجه انقلابیون به علم هسته ای زمانی جلب شد که آنها هنوز در تبعید بودند. در سال 1979، هیاتی از دانشمندان ایرانی به پاریس سفر کرده و در مورد برنامه هسته ای با امام خمینی (ره)، مشورت کردند. در آن زمان ایشان واکنش مثبتی به احیای فعالیت های هسته ای نشان ندادند، اما یک سال قبل از تجاوز عراق به ایران، ایشان تصمیم گرفتند برنامه های هسته ای ادامه پیدا کند.

در نخستین دهه پس از انقلاب اسلامی، حکومت ایران که به تازگی جنگ با عراق را پشت سر گذاشته بود، اولویت های دیگری داشت اما روحانی می گوید همچنان یک عزم راسخ برای تامین تکنولوژی های مورد نیاز برای فعالیت های هسته ای از خارج از کشور و تکمیل چرخه سوخت؛ وجود داشت. دوران ریاست جمهوری علی اکبر هاشمی رفسنجانی این تلاش های را تقویت کرد و پس از آن دولت محمد خاتمی نیز از این روند حمایت کرد. در واقع، روحانی اکنون در شرایطی قرار دارد که می خواهد سیاست هسته ای را از بند سیاست های ستیزه جویانه رها کند. او تاکید دارد که تمامی دولت ها باید در اعتبار بخشیدن به پیشرفت هسته ای ایران سهیم باشند. روحانی در خاطراتش می نویسد: من به تمامی افرادی که در روند پیشرفت هسته ای گام های مهمی برداشتند، احترام می گذارم.

روحانی در دو سالی که ریاست مذاکرات هسته ای ایران را بر عهده داشت، بیشتر وقت خود را به مذاکره با سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان اختصاص داد. در همان زمان بود که ایران به تعلیق غنی سازی اورانیوم موافقت کرد.

آن روزها، روزهای پر تنشی در خاورمیانه بودند، زمانی که آمریکا پس از افغانستان به عراق حمله کرد و  صدام حسین سرنگون شد. روزهایی که در نحوه محاسبه های ایران نیز تاثیرگذار بود. روحانی می گوید، هیچ کس انتظار نداشت رژیم صدام حسین در سه هفته سقوط کند. پیش بینی می شد ارتش آمریکا دست کم شش ماه بجنگد تا بتواند به قصر صدام برسد.

روحانی همواره می گوید ایران از دوره تعلیق غنی سازی برای فراهم آوردن بنیادی تکنولوژیکی استفاده کرد که رشد قابل توجه ای در روند فعالیت های هسته ای ایجاد کرد. او مخالف این دیدگاه است که تعلیق غنی سازی در ایران نتیجه ترس بود. روحانی تاکید دارد در آن دوران پیشرفت های منحصر به فردی در زمینه هسته ای ایجاد شد.

البته روحانی هر اندازه که از حمایت اصلاح طلبان بهره مند باشد، یک چهره اصلاح طلب به شمار نمی رود. آزادی سیاسی به ندرت در فهرست اولویت های او قرار می گیرد. (این در حالی است که در دوران ریاست جمهوری خاتمی، اصلاح طلبان به دنبال افزایش حقوق شهروندی و تقویت جامعه مدنی ایران بودند و روحانی در جهتی دیگری گام برمی داشت.)  روحانی بر خلاف بسیاری از ایدئولوگ های نظامی، به شاخه ای از حکومت دین سالار تعلیق دارد که مساله هسته ای را در قالب وسیع تر روابط بین المللی ایران، طبقه بندی می کند. رئیس جمهور جدید ایران، منتقد سیاست ها و تفکر محمود احمدی نژاد است.

روحانی در کتاب خود از موضع گیری های تند که در نهایت عقب نشینی را دشوار می کند، انتقاد کرده است. او می گوید پس از رحلت بنیانگذار انقلاب اسلامی، کشور بارها دچار دو دلی و عدم قاطعیت بوده ، چرا که عده کمی به بر عهده گرفتن مسئولیت تصمیم گیری های ملی دشوار، تمایل نشان می دادند. به گفته وی این برای سیاستمداری که به دنبال حل مشکلات در شرایط حساس است، مایه تاسف به شمار می رود. 

البته موضع روحانی نیز خالی از تناقض ها نیست. روحانی بر ادامه و توسعه برنامه های هسته ای ایران تاکید دارد و این در حالی است که به دنبال بازستاندن قراردادهای تجاری کشورش در شرایطی است که قطعنامه های تحریمی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی اعمال شده اند. البته لحن و رفتار سیاستمداران اهمیت دارد اما آنچه در انتظار روحانی است جامه عمل پوشاندن به تعهد ها در زمینه لغو تحریم هاست.  

اکنون این پرسش در مورد روحانی مطرح است که گسترده اختیارات و قدرت او چگونه خواهد بود؟ حتی در ساختار سیاسی متراکم ایران نیز دفتر رئیس جمهور از اهمیت برخوردار است. چیدمان کابینه، بودجه بندی و دست داشتن در امنیت ملی، از کارهایی است که دفتر رئیس جمهور انجام می دهد. در کتاب 700 صفحه ای روحانی، خاتمی به طور قابل توجهی از صحنه حذف شده است. در موضوعات انتقاد برانگیز – مانند مساله هسته ای – خاتمی در پشت صحنه تصویر شده و از او به عنوان چهره عمومی دولت یاد شده که به ندرت از نفوذ زیاد برخوردار بوده است.

محدودیت های رئیس جمهور با این واقعیت نیز ترکیب می شود که روحانی در شرایطی به قدرت می رسد که ایراندر عرصه های متعددی درگیر است. در سیاست داخی، روحانی با چالش هایی مواجه است که از سوی محافظه کاران ایجاد می شود. در سیاست خارجی نیز تنش ها با آنچه ایران در سال 2003 با آن مواجه بود، قابل مقایسه نیست. روحانی در آن دوران می خواست حقوقی را برای جمهوری اسلامی به دست آورد که هنوز آنها را در اختیار نداشت. او امروز برای حفظ دستاوردهای قابل توجه اش تحت فشار قرار دارد. از سوی دیگر جنگ سردی که در خاورمیانه آغاز شده، ایران و متحدان شیعه اش را در مقابل عربستان سعودی و بلوک سنی قرار داده است. درگیری ها در عراق، لبنان و سوریه به اوج خود رسیده است. شاید روحانی به دنبال آن باشد، پراگماتیسم را به روابط خارجی ایران تزریق کند اما او با شرایطی خارج از قدرت کنترل خود مواجه خواهد شد.

این در حالی است که اجماع پایدار در بین لایه های قدرت تا حدودی دشوار است. میانه رویی و پراگماتیسم از سویی و ایدئولوژی از سوی دیگر، کشور را به جهت های مختلفی هدایت می کند. در اغلب موارد، تعهد های رئیس جمهور با توجه به برخی محدودیت ها عملی نمی شود و میانه رویی وزارت خارجه با برخی تندرویی ها خنثی می شود.

در صورتی که روحانی بتواند قدرت خود را در مراکز قدرت چندگانه جمهوری اسلامی مدیریت کند، به واقع یک رئیس جمهور دگرگون کننده خواهد بود. اما روحانی در این راه تنها خواهد بود و آمریکا نمی تواند کمک زیادی به وی ارایه دهد.

نویسنده: ری تکیه

منبع: واشینگتن پست / تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10