اجلاس جنبش عدم تعهد در تهران فرصتی تاریخی برای ایران

دکتر محمدجواد حق شناس*

آرمان : تهران در روزهای پنجم تا دهم شهریورماه میزبان اجلاس شانزدهم جنبش عدم تعهد است. این اتفاق شاید در تاریخ 33ساله جمهوری اسلامی به عنوان مهم ترین رخداد سیاسی و بین المللی برای کشور به شمار می آید. در سال 76 نیز تهران شاهد برگزاری اجلاس سران کشورهای عضو کنفرانس اسلامی بود که به نوبه خود دارای اهمیتی ویژه در مناسبات بین المللی و منطقه ای ایران به حساب می آمد اما سازمان کنفرانس اسلامی با نزدیک به 50 عضو شاید با جنبش عدم تعهد با 120عضو دائم و 21 عضو ناظر در درجه اهمیت کمتری باشد. اهمیت این رویداد مهم سیاسی برای مسئولان دیپلماتیک کشورمان مطمئناً امری بدیهی و واضح خواهد بود اما استفاده از فرصت پیش آمده که نتیجه بیش از 30 سال حضور فعال ایران در این جنبش است، نشانه هوشیاری و استفاده مناسب از فرصت هاست. ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی با خروج از پیمان سنتو (مرکزی) و با پیروی از شعار مسلط مردم در صحنه های انقلاب که تحت عنوان «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» تجلی یافت و در قانون اساسی مصوب سال 1358 نیز بر آن تاکید شد، اولین درخواست خود را برای عضویت در این جنبش ارائه کرد و در اجلاس ششم جنبش عدم تعهد در هاوانا حضوری فعال و تمام عیار از خود نشان داد. حضور ایران در 30سال گذشته در تمامی نشست های جنبش که بالغ بر 9نشست است، حکایت از عزم مسئولان ارشد سیاستگذاری درخصوص ارتباطی فعال، پویا و تاثیرگذار در این جنبش دارد. حضور در اجلاس های هاوانا (1979 و 2006)، دهلی نو، حراره، بلگراد، جاکارتا، کلمبیا، دوربان، کوالالامپور و آخرین آن شرم الشیخ همه حاکی از انباشت سرمایه های دیپلماتیک، انقلابی و سیاست خارجی در این سه دهه است که اکثرا با حضور روسای جمهور ایران از جمله اجلاس حراره در سال 86 روبه رو بوده است. انتظار می رود که مسئولان دیپلماسی بتوانند درخلال سه اجلاس پیش رو یعنی اجلاس کارشناسان ارشد، اجلاس وزرای خارجه و اجلاس سران به اهداف از پیش تعیین شده دست یابند. شاید تلاش کارشناسان و دیپلمات های ارشد کشور بتواند برای چالش های پیش روی جنبش عدم تعهد شکلی درخور و راهی مناسب پیدا کند. چالش هایی چون؛ 1- به زیر سوال رفتن فلسفه وجودی جنبش پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در 1991، 2- عدم پایبندی اعضا به حقیقت عدم تعهد مانند کشورهای عربی و آسیای مرکزی، 3- ضعف ساختارهای توسعه علمی و اقتصادی اعضا در مقایسه با جهان غرب، 4- وجود مشکلات بنیادین اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی و امنیتی در میان بیشتر اعضا به ویژه کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین و بی رمقی آنان برای مشارکت فعالانه بین المللی، 5- اختلافات داخلی میان اعضا مانند اختلافات هند و پاکستان، کشورهای آفریقایی درگیر با یکدیگر و یا مشکلات موجود میان ایران و عربستان، 6- عدم وجود دبیرخانه فعال و پویا از اهم چالش های جنبش به شمار می رود. همچنین توجه حداکثری به فرصت های پیش روی جنبش که اهم آن عبارتند از: 1- حضور کشورهای نوظهور قدرتمند مانند هند، اندونزی، آفریقای جنوبی در درون جنبش و برزیل به عنوان عضو ناظر. 2- دارا بودن بخش بسیار عظیمی از ذخایر موجود جهان در خاورمیانه و عضویت اکثریت قریب به اتفاق اعضای اوپک در این جنبش، 3- وجود جمعیت فراوان و جوان حدود 55درصد جمعیت کره زمین، 4- پیشینه تمدن غنی کشورهای عضو و یا ناظر مانند ایران، مصر، هند و چین، 5- وجود اعضای ناظر قدرتمند مانند برزیل و چین. به نظر می رسد برخی از راهکارهایی که می تواند مورد توجه مسئولان وزارت امور خارجه و دیپلماسی کشور قرار گیرد، توجه به نکات زیر است: 1- ایجاد گفتمان مشترک جهانی مبنی بر اصل مساوات و احترام متقابل در راستای ایجاد صلح پایدار در جهان، 2- ایجاد سلسله نشست های کارشناسی میان نخبگان و فرهیختگان روابط بین الملل و علوم سیاسی، فلسفه و حقوق به منظور بازسازی فلسفه وجودی جنبش، 3- تشویق اعضای ناظر به عضویت دائم، 4- استفاده از فرصت های موجود مانند مجمع عمومی سازمان ملل در راستای متعادل سازی نظام بین الملل، 5- تلاش در جهت افزایش اعضای دائم شورای امنیت با تاکید بر قدرت های نوظهور درون جنبش، 6- تلاش برای حذف تدریجی حق وتو از شورای امنیت، 7- تلاش برای ایجاد یک دبیرخانه دائمی و 8- توجه به ظرفیت هایی چون مبادلات اقتصادی درون جنبش و حوزه های فرهنگی و مبادلات بالقوه میان اعضا.

* استاد دانشگاه