در سودای نظم جدید بین المللی

اساسا مسائل تاکتیکی به قدری اوضاع را احاطه کرده که هنوز فرصت طرح چالشی که کابینه جدید با آن رو به رو خواهد شد پیش نیامده و آن چالش از این قرار است: چگونه می توان از سه انقلاب در حال وقوع در جهان، نظم و نظام جدید بین المللی بیرون کشید.

 

این سه انقلاب عبارتند از:

الف: دگردیسی در سیستم سنتی و متعارف دولت-ملت در اروپا

ب: چالش تندروها درباره حق حاکمیت

ج: انتقال مرکز ثقل مسائل بین الملل از اقیانوس اطلس به اقیانوس هند و آرام (منظور از آمریکا به آسیا)

 

خِرَد عادی و متعارف معتقد است که نارضایتی از یکجانبه گرایی جورج دبلیو بوش، موضوع اصلی اختلافات آمریکا و اروپاست. اما به زودی با تغییر ریاست جمهوری و کابینه در آمریکا روشن خواهد شد اختلاف اصلی بین این دو قاره در دو سوی اقیانوس اطلس این است که آمریکا هنوز به شکل سنتی "دولت- ملت" است که مردمش به درخواست های دولت برای فداکاری و جانسپاری و دفاع از منافع ملی بیشتر وقع می نهند تا اروپا.

 

ملت های اروپا که دو جنگ جهانی را از سر گذرانده اند به فراست دریافته اند که باید بخشی از جنبه های چشمگیر و با اهمیت حق حاکمیت خود را به اتحادیه اروپا بسپارند. از قضا وفاداری سیاسی که از خصلت های  نظام "دولت- ملت" است به طور خودکار قابل انتقال به وضعیت در حال گذار نیست.

 

 اروپا در حال گذار است از گذشته ای که هنوز بر مشکلات آن فائق نیامده، به آینده ای که به آن هنوز نرسیده است. در این روند، ماهیت دولت اروپایی دچار دگردیسی شده است. با توجه به این حقیقت که هنوز آینده اروپا به درستی تعریف و معین نشده و معلوم نیست و با توجه به این که چنین نظم و نظامی در هیچ  جا امتحان خود را پس نداده، به ناچار اکثر حکومت های اروپایی نمی توانند از مردم خود انتظار  فداکاری و جان نثاری داشته باشند.

 

عدم توافق کشورهای اروپایی در استفاده از نیروهای ناتو در افغانستان، مثال واضحی از این حقیقت است. بعد از حادثه یازده سپتامبر، پیمان اتلانتیک شمالی، بدون درخواست ایالات متحده، با توسل به اصل پنجم از پیمان ناتو پیشنهاد کمک متقابل را مطرح کرد.

 

اما وقتی ناتو در شرف قبول مسؤولیت بود، محدودیت های داخلی کشورهای عضو، آنان را وادار ساخت تعداد محدودی از سربازان را در اختیار بگذارند و به تعداد محدودتری از مأموریت ها بسنده کنند. در نتیجه، این اتحاد آتلانتیک در شرف تبدیل به سیستمی با دو لایه یا دو سطح است که قابلیت های آن با الزامات و تعهداتش همخوانی ندارد.

 

با گذشت زمان دو راه باقی می ماند: یا باید الزامات و تعهدات ناتو مورد بازنگری قرار گیرد و از نو تعریف شود یا آن که به طور رسمی روی سیستم جدید با دو لایه یا دو سطح کار شود و بین الزامات سیاسی وقابلیت های نظامی آن هماهنگی به عمل آید. در آن صورت باید به نیروهای واکنشی اروپایی پروژه هایی خارج از محدوده محول شود که در این شرایط، اتحاد بین اعضا، جنبه موقتی و اختیاری پیدا خواهد کرد.

 

در حالی که نقش سنتی دولت در کشورهای اروپایی در اثر انتخاب حکومت های جدید روز به روز کاهش می یابد، در خاورمیانه این کاهش نقش دولت، بیشتر از ماهیت ذاتی و نحوه پیدایش دولت ها در این ناحیه ناشی می شود. دولت هایی که جانشین امپراتوری عثمانی شدند، قدرت هایی بودند که با پایان جنگ جهانی اول به پیروزی رسیدند.

 

کشورهای خاورمیانه برخلاف کشورهای اروپایی، مرزهایشان بر اساس تفاوت های قومی و زبانی شکل نگرفت بلکه این مرزبندی ها متناسب با تعادلی بود که قدرت های اروپایی در رقابت هایشان خارج از آن منطقه به دست آورده بودند.

 

امروز ساختار دولت های اروپایی را، که بسیار آسیب پذیر شده اند، تندروها با تفسیرهای بنیادگرایانه ، به عنوان پایه و اساس نهاد سیاسی جهانی، تهدید می کند.

از آن جایی که نه سیستم بین المللی و نه ساختار داخلی کشورها و دولت های موجود در نگاه تندروها مشروعیت ندارد، ایدئولوژی آن جایی برای مباحث غربی نظیر گفت و گو، مذاکره و ایجاد تعادل در منطقه باقی نمی گذارد، در حالی که این مباحث برای امنیت، پویایی و منافع کشورهای صنعتی در منطقه بسیار حساس و کلیدی است.

 

این مسائل در این منطقه بسیار شایع و رایج است و گزینه عقب نشینی، پیش روی ما وجود ندارد. ما می توانیم از هریک از این مناطق در خاورمیانه مثل عراق عقب نشینی کنیم اما به این ترتیب فقط شکل مقاومت در برابر آنها و مواضع فرق خواهد کرد و در اصل موضوع تفاوتی ایجاد نخواهد شد. حتی حامیان ایده عقب نشینی یک جانبه و بی قید و شرط هم معتقدند که باید تعداد محدودی از آمریکایی ها در عراق باقی بماند تا از رشد و بازگشت القاعده و رادیکالیسم جلوگیری کند.

 

این دگردیسی ها در سبک و سیاق دولت در اروپا همزمان شده با گرایش سوم یا شیفت در مرکز ثقل مسائل بین الملل از آتلانتیک به اقیانوس هند و آرام.

 

نکته متناقض گونه آن این است که توزیع قدرت در این منطقه [منظور چین، ژاپن و هند است] بر اساس همان خصلت های سنتی کشورهای اروپایی است. کشورهای عمده آسیا – چین، ژاپن، هند و احتمالا گاهی اندونزی- خود را در همان رقابتی می بینند که روزگاری در تعادل قدرت کشورهای اروپایی مطرح بود، آنها یکدیگر را ذاتا رقیب می بینند و فقط گاه گاهی مخاطره کرده و دست به همکاری می زنند. 

 

در گذشته تغییر در ساختار قدرت عموما به جنگ منجر می شد، همان طور که با ظهور آلمان به عنوان قدرتی مطرح در اواخر قرن نوزدهم اتفاق افتاد. امروز ظهور چین به عنوان قدرت، نقش آلمان در آن زمان را تداعی می کند با این تفاوت که این بار زنگ خطر باید بلندتر به صدا درآید.

 

درست است که روابط چین- آمریکا عناصر رقابتی و ژئوپلتیکال قدیمی و همیشگی دارد اما ظهور چین به عنوان یک قدرت بزرگ نباید مورد غفلت قرار گیرد. هرچند عناصر جبران کننده دیگری هم وجود دارند. جهانی شدن اقتصادی و مالی، الزامات محیط زیستی، نیاز به انرژی و قدرت مخرب سلاح های مدرن نیاز به همکاری جهانی بین ایالات متحده و چین را ناگزیر کرده است.

 

روابط خصومت آمیز بین آمریکا و چین هر دو کشور را در وضعیتی قرار می دهد که کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی دوم با آن مواجه شدند، وضعیتی که در آن کشورهای اروپایی به جان هم افتادند در حالی که سایر جوامع به شأن و منزلتی رسیدند که اروپائیان در جست و جوی آن بودند.

 

هیچ یک از نسل های گذشته ناچار نبودند که با سه انقلابِ همزمان در نقاط مختلف جهان دست و پنجه نرم کنند. رسیدن به یک راه حل همه جانبه، و دارویی برای هر سه درد، خیلی خیال پردازانه و موهوم است.

 

در اروپا جامعه مدنی با ساختار سیاسی دولت سازگاری بیشتری دارند تا ساختار سیاسی اتحادیه اروپا. در خاورمیانه جامعه مدنی را نیروهای فراملیتی ای  شکل می دهند که با ساختار داخلی کشورهایشان در تضاد است.

 

در حوزه اقیانوس اطلس، چالش این است که چگونه نهادهایی به تکامل برسند که بتوانند تعادل را برقرار کنند یعنی هم اشتیاق به  فداکاری و جانفشانی برای آینده را حفظ کنند [که خصلت جوامعی است که هنوز وضعیت سنتی دارند و دولت- ملت هستند] و هم در نظم جدید بین المللی سنخیت داشته باشند [که متعلق به وضعیت بعد از گذار از دولت- ملت است].

 

تندروها نیز حاضرند کل ایده جامعه مدنی را فدای اتوپیایی خود کنند.

از لحاظ دیپلماسی کلاسیک، دیپلماسی قرن بیست و یکم در آسیا را دو نوع تغییر یا انطباق معین خواهد کرد: یکی برقرار ارتباط همکاری بین قدرت های آسیایی نظیر چین، هند، ژاپن و احتمالا اندونزی و دیگری برقراری ارتباط بین آمریکا و چین.

 

در دنیایی که تنها ابرقدرت جهان حامی و پشتیبان حفظ وضعیت  دولت- ملت به همان سبک سنتی است و اروپا در دوران گذار از این وضعیت سنتی است و در جهانی که خاورمیانه در مدل ملت- دولت نمی گنجد و با انقلابی روبه روست که انگیزه مذهبی دارد، و همچنین در شرایطی که ملت- دولتهای آسیای جنوبی و شرقی هنوز در فکر ایجاد تعادل قدرت هستند، ماهیت نظم نوین بین المللی در آن چگونه خواهد بود و چطور این همه جنبه مختلف را در خود خواهد گنجاند؟

 

آیا سازمان های بین المللی موجود برای این منظور کافی هستند؟ اگر نه، کدام تغییرات، مطلوب به حساب می آیند؟ آمریکا چه اهدافی را می تواند به شکل واقع بینانه برای خود و سایر جوامع دنیا ترسیم کند؟ آیا ما می توانیم از دگردیسی در کشورهای عمده موقعیتی برای پیشرفتِ قابل اعتماد بسازیم یا آن که لازم است نیروهای خود را کمتر در جهت مقاصد جهادی و جهادگونه متمرکز کنیم؟

 

در این کنسرت جهانی چه اهدافی را باید جست و کنیم؟ کدام وضعیت افراطی می تواند وسیله توجیه اقدام یک جانبه قرار گیرد؟  برای دستیابی به این اهداف کدام سبک رهبری به احتمال زیاد بهتر است؟

 

این همان بحثی است که ما به آن نیاز داریم نه شعارهایی که گروه های سیاسی برای  تیترشدن در رسانه ها مطرح می کنند.