اربکان معمار سیاست اسلام‌گرایی در جمهوری ترکیه

دیپلماسی ایرانی: مرحوم پرفسور نجم الدین اربکان نخستین نخست وزیر اسلام‌گرا در ترکیه را می‌توان معمار رویکرد اسلام‌گرایی پس از تاسیس جمهوری ترکیه در سال 1923 دانست. احیای موج اسلامی ‌در ترکیه در فضایی کاملا ضد اسلامی‌ آن هم در دوران جنگ سرد و جهان دو قطبی نشان دهنده عظمت نقشی است که اربکان در پس از تاسیس جمهوری ترکیه در رویکرد داخلی و خارجی این کشور انجام داده است.

بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی که از نظر اربکان دلیل آن توطئه اى غربى بود که برخى ترک‌هاى غرب‌زده به آن کمک کردند و تشکیل جمهوری ترکیه در سال 1923، کمالیست‌ها هجمه شدیدی علیه اسلام و اسلام‌گرایی در ترکیه شروع کرده و اجرای بسیاری از شعائر اسلامی‌ را نظیر حجاب، اذان، برگزاری کلاس‌های قرآن و... ممنوع کردند. در فاصله سال‌های 1923 تا 1970 لائیک‌ها و کمالیست‌ها هر آن چه برای از بین بردن اسلام‌گرایی در توان داشتند به کار بردند.

در این مقطع تاریخی که ترکیه مورد هجمه اردوگاه کاپیتالیسم از یک‌سو و اردوگاه سوسیالیسم و نیروهای چپ‌گرا از سوی دیگر بود، نجم الدین اربکان در 24 ژانویه 1970 حزب نظام ملی را تاسیس کرد که اولین حزب اسلام‌گرای ترکیه در بعد از تاسیس جمهوری بود. فعالیت این حزب حدود یک سال بیشتر طول نکشید و در آوریل 1971 با مداخله نظامیان لائیک منحل شد. اما اربکان با همان کادر بلافاصله حزب سلامت ملی را در سال 1972 تاسیس کرد.

حزب سلامت ملی در انتخابات عمومی‌ سال 1973 با کسب 12 درصد آرا 48 نماینده به پارلمان فرستاد و احزاب لائیک دیگر ناگزیر به ائتلاف با حزب سلامت ملی و اعطای پست معاون نخست وزیری به اربکان شدند. مواضع اربکان در جریان حمله ترکیه به قبرس در سال 1974 به خوبی نشان داد که وی بیشتر از منتقدان لائیک‌اش در کنار آرمان‌های اسلامی، به آرمان‌های ملی ترکیه نیز صادق است.

روند سیاسی این مقطع ترکیه با کودتای 12 سپتامبر 1980 به رهبری ژنرال کنعان اورن متوقف شد، حزب سلامت ملی منحل، اربکان به ده ماه زندان محکوم و برای ده سال از فعالیت سیاسی منع شد.

اربکان در دوران ممنوعیت فعالیت سیاسی نیز به صورت غیرمستقیم در سال 1983 حزب رفاه را تاسیس کرد و پس از همه پرسی سال 1987 و پایان نسبی اختناق، رهبری این حزب را به عهده گرفت. علی‌رغم تلاش‌های گسترده لائیک‌ها، حزب رفاه با طرح شعارهای اسلام‌گرایانه در انتخابات عمومی ‌سال 1995 با کسب حدود 22 درصد آرا و 158 کرسی پارلمان به عنوان اولین حزب به پارلمان راه یافت.

با این پیروزی بی‌سابقه اربکان توانست با ائتلاف با حزب راه راست به رهبری تانسو چیلر دولت ائتلافی تشکل و سمت نخست وزیری را بدست آورد و بدین ترتیب مرحله جدیدی در بیداری اسلامی‌ در ترکیه و رویکرد جدیدی با معماری اربکان در سیاست داخلی و خارجی ترکیه شروع شد. موضوعی که مقام معظم رهبری در دیداری که در سال 1996 با اربکان داشتند از این پیروزی به عنوان یک تجربه مبارک در ترکیه نام بردند.

اربکان شخصیتی بود که بارها هدف خود را آزادسازی ترکیه از سلطه آمریکا و صهیونیسم جهانى عنوان کرده بود. تکرار فراوان واژه صهیونیسم از سوى اربکان و یادآروی خطر سیاست از نیل تا فرات صهیونیست‌ها موجب خشم صهیونیسم بین الملل شد. به ویژه اینکه اربکان در دوره کوتاه نخست وزیری خود به اقدامات جدی در راستای تز اسلام سیاسی و مشارکت جهان اسلام در اداره نظام بین المللی دست زد.

تعلیق مناسبات ترکیه با صندوق بین المللی پول، حمایت از مردم مظلوم فلسطین، بهبود مناسبات ایران و ترکیه که بعد از انقلاب اسلامی ‌تحت نگرانی لائیک‌ها از تبعات این انقلاب و تحرکات صهیونیست‌ها به ویژه پروژه‌های قتل‌های زنجیره‌ای روشنفکران در ترکیه تیره شده بود و همچنین ابتکار تاسیس گروه دی 8 ناتو، غرب و صهیونیسم بین الملل را به شدت هراسان ساخت. به طوری که زبیگینو برژینسکى مشاور سابق امنیت ملی امریکا درباره اربکان و حزب رفاه گفته بود: تا زمانى که حزب رفاه در ترکیه قدرت را به دست دارد، ما نمى‌توانیم اهدافمان را به پیش ببریم، باید حزب رفاه را منحل کرد.

اربکان در مصاحبه با شرق الاوسط درباره ابتکار تاسیس اتحادیه هشت کشور اسلامى D8 متشکل از ترکیه، پاکستان، اندونزى، مصر، نیجریه، مالزى، بنگلادش و ایران، گفته بود: هدف ما تغییر آرایش نظام بین المللى بود که قدرت‌هایى بر آن مسلط بودند که در میانشان حتى یک کشور اسلامى هم وجود نداشت.

 تأسیس اتحادیه 8 کشور اسلامى، آغاز پایه ریزى مشارکت اعمال نظر جهان اسلام در امور بین المللى براى داشتن جامعه جهانى عادلانه‌تر بود. به همین دلیل این اقدام به مذاق بسیارى از قدرت‌هاى جهانى و صهیونیست‌ها خوش نیامد. در واقع پرفسور اربکان به عنوان منادی بازگشت به خویشتن در بعد از تاسیس جمهوری ترکیه نقش بی‌بدیلی در بیداری اسلامی ‌و تقویت اسلام سیاسی در این کشور ایفاء کرد و توانست آن را در سال 1996 وارد سیاست خارجی ترکیه کند.

اگرچه با کودتای سفید سال 1997 اربکان مجبور به استعفاء شد، ولی نهالی که وی کاشته بود در سال 2002 با پیروزی چشمگیر حزب عدالت و توسعه ثمر داد. نسل امروز اسلام‌گرایان میراثی است که اربکان برجای گذاشته است. رویکرد نگاه به شرق، حمایت از مردم مظلوم فلسطین و انزجار از رژیم صهیونیستی، از بین بردن ممنوعیت‌های ضداسلامی، عدم اعتماد به اتحادیه اروپا و غرب، گسترش مناسبات با کشورهای همسایه، توجه به وضعیت علویان و شیعیان ترکیه رویکردهایی هستند که اربکان  آنها را دنبال می‌کرد و همین رویکرد با فراز و نشیب‌های توسط دولت اردوغان نیز دنبال می‌شود.

اربکان در 8 اسفند 89 و در سن 85 سالگی در آنکارا درگذشت، حضور میلیونی مردم ترکیه در مراسم تشییع جنازه نجم الدین اربکان رهبر معنوی جریانات اسلام‌گرای ترکیه در استانبول نشان دهنده عمق احترامی ‌است که مردم ترکیه به راه این شخصیت کاریزماتیک کشورشان دارند.