پنج مهر 1320، پایان دوران دیکتاتوری 20 ساله

روز پنجم مهرماه 1320 وقتی رضا شاه از اسکلة بندرعباس قدم به کشتی "بندرا" که متعلق به کمپانی "بریتیش ایندیا اسمیر نویگیشن" و مخصوص حمل بسته­ها و نامه­های پستی بود گذاشت، هرگز به فکرش خطور نمی­کرد که روزی مجبور به استعفا از سلطنت شود و از ایران رانده شود.

33 روز برمی­گردیم به عقب؛ سحرگاه دوشنبه سوم شهریور ماه 1320 نیروهای نظامی اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس بدون دادن اولیتماتوم از شمال، غرب و جنوب کشور به ایران حمله کردند. در این حال با توجه به اینکه ایران در بدو شروع جنگ جهانی اعلام بی طرفی کرده بود، ارتشی که رضا شاه دلبستگی شدیدی به آن داشت با اندک مقاومتی، عقب­نشینی کرد.

علی منصور نخست وزیر، خبر حملة انگلیس و اتحاد جماهیر شوروی را به رضا شاه می­دهد. رضا شاه متوحش می­شود. بنابراین روز چهارم شهریور در جلسة هیئت وزیران که در کاخ سعدآباد تشکیل می شود خطاب به نخست وزیر و وزیران می گوید: "من دیشب و امروز، موضوع حمله به ایران را تجزیه و تحلیل کردم، به این نتیجه رسیدم که بهترین راه این است که من از سلطنت کناره­گیری کنم. زیرا آنچه دیروز در ملاقات دو سفیر [اسمیرنوف و بولارد] دستگیرم شد و پاسخ­هایی که به من دادند، به هیچ وجه جوابگوی سؤالات من نبود. به اعتقاد من راه دیگری باقی نمانده است."

اگر قبل از سوم شهریور کسی کناره­گیری از سلطنت را به اندیشه­اش راه می­داد و رضا شاه متوجه می­شد، عاقبت شومی در انتظارش بود. (رضا شاه به سبب وحشتی که از روس­ها داشت، خودش کناره­گیری از سلطنت را اعلام کرد)

روز پنجم شهریور علی منصور به کاخ سعدآباد رفت و پیشنهاد کرد: اکنون که کشور در وضعیتی مخاطره آمیز به سر می­برد، بهتر است من استعفا کنم و اعلی­حضرت شخص دیگری را به این کار بگمارند. رضا شاه موافقت کرد. همان روز عصر جلسة هیئت وزیران بدون حضور نخست وزیر در حضور رضا شاه تشکیل شد. شاه از استعفای علی منصور خبر داد و مجید آهی وزیر دادگستری پیشنهاد کرد که اعلی­حضرت محمد علی فروغی را انتخاب کنند. (لازم به یادآوری است که فروغی از تاریخ 10/9/1314 به واسطة واقعة مسجد گوهرشاد و شفاعت دامادش اسدی که برایش حکم اعدام صادر شده بود، از نخست وزیری عزل و مغضوب و از تمام کارهای سیاسی برکنار شد)

رضا شاه به این پیشنهاد روی خوش نشان نمی­دهد و "پیری و علیلی" فروغی را عنوان می­کند. مجید آهی در جواب می­گوید: فروغی حکیم و فهیم است و هم در میان ملت و هم در مجامع سیاسی خارجی از وجاهت خاصی برخوردار است. سرانجام رضا شاه قبول می­کند و دستور احضار او را می­دهد.

فروغی شبانه به کاخ سعدآباد می­رود و پس از گفتگو با رضا شاه، پست نخست وزیری را قبول می­کند. همان شب در جلسة هیئت وزیران تصمیم گرفته شد اعلان ترک مخاصمه داده شود و ابتدا به وزارتخانه­های اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس و سپس به سایر وزارتخانه­ها ارسال شود.

صبح روز ششم شهریور فروغی پس از ملاقات کوتاهی با سفیر کبیر شوروی و وزیر مختار انگلیس در منزلش به مجلس می­رود. مجلس به اتفاق آرا به فروغی رأی اعتماد می­دهد.

وحشت رضا شاه از نزدیک شدن روس­ها به تهران هر لحظه زیادتر می­شد. در صورتی که سفرای هر دو کشور به رضا شاه گفته بودند که نیروهای نظامی آنها به تهران نخواهد آمد. اما رضا شاه به حرف آنها اعتماد نداشت و قصد انتقال پایتخت از تهران به اصفهان کرد. فروغی رضا شاه را از این کار منع می­کند. رضا شاه قبول می­کند.

تهران منظره­ای تأسف بار پیدا کرده بود. هزاران سرباز گرسنه، بدون پوشاک مناسب، پیاده رهسپار روستاهایشان بودند. هشتم شهریور تعدادی از امرای ارتش به کاخ سعدآباد می­روند. رضا شاه همه را بی­شرف و خائن خطاب می­کند و سرتیپ ریاضی و سرلشگر نخجوان را مضروب می­سازد و دستور می­دهد که زندانی شوند.

دهم شهریور روس و انگلیس برخلاف تعهدشان مبنی بر عدم اشغال تهران اعلام می­کنند روز 26 شهریور وارد تهران می­شوند. [این خبر باعث می­شود رضا شاه فروغی را احضار و عزم خود را مبنی بر استعفا از سلطنت اعلام کند.]

فروغی متن استعفانامة رضا شاه را نوشت. رضا شاه آن را امضا کرد. روز بیست پنجم شهریور همزمان با ورود فروغی به مجلس و اعدام استعفای رضاشاه از سلطنت، رضاشاه به اتفاق تعدادی از اعضای خانواده­اش به اصفهان عزیمت می­کند. در اصفهان تمام اموال منقول و غیر منقول خود را در مقابل یک سر نبات به محمدرضا پهلوی "هبه"می­کند. (موجودی رضا شاه در حساب­های بانکی 680 میلیون ریال و تعداد املاک او متجاوز از پنج هزار و دویست رقبه بود)

رضا شاه از اصفهان به یزد و سپس کرمان می­رود و پس از اقامت کوتاهی روانة بندرعباس می­شود. [دولتین انگلیس و اتحاد جماهیر شوروی شرط پذیرفتن گفتگو با ایران را خروج (تبعید) رضا شاه اعلام کرده بودند]

رضا شاه با تعدادی از اعضای خانواده­اش با کشتی "بندرا" (که در بالا گفته شد) به بمبئی و سپس به جزیرة موریس می­رود. در ششم فروردین 1321 از جزیرة موریس به دوربان و در خرداد همان سال به ژوهانسبورگ منتقل می شود.

او سرانجام در صبح چهارشنبه چهارم مرداد 1323 درگذشت.