بهبود وضع موجود تنها راه حل مبارزه با داعش

عبدالرحمن فتح الهی - به نظر می رسد پس از شش سال از جنگ داخلی، بحران در سوریه و به موازات آن گسترش تروریسم تکفیری در خاورمیانه و دیگر نقاط جهان با خبرهای آزادسازی موصل، محاصره رقه و برنامه گسترده برای عملیات در خاک دیرالزور، طلیعه ای کم سو از برقراری آرامش نسبی به چشم می خورد. به ویژه اگر توافق سه کشور ایران، روسیه و ترکیه در قالب نشست های آستانه به شکل گیری مناطق امن در سوریه بینجامد، امید ها برای حل بحران این کشور بیشتر خواهد شد. فرستاده ویژه دبیرکل سازمان ملل در امور سوریه هم به تازگی از نزدیکی شکست داعش در سوریه خبر داده و نسبت به آن ابراز امیدواری کرده است. هرچند استفان دی میستورا به درستی بر این باور است که حتی در این بستر کم رمق تروریسم داعش همچنان نباید خطر این گروه تروریستی را دست کم گرفت. بنابراین هر چند سیر نزولی توان داعش سرعت گرفته و هر روز اخباری از آزادسازی مناطق در اشغال این گروه به گوش می رسد، اما آنچه همچنان وجود دارد عملیات تروریستی در دیگر مناطق جهان است. از مالی و کامرون و نیجریه تا برلین، پاریس، بروکسل و این اواخر هم مادرید شاهد فعالیت های تروریستی عمدتا گروه های وابسته به داعش هستیم. علاوه بر آن می توان این انتظار را هم داشت که بستر های شکل گیری اندیشه ها و گروه هایی مشابه داعش منتج به ظهور گروه هایی حتی رادیکال تر از آنها شود. "دوران پسا داعش" در بستر این دوران کم فروغ تروریسم داعش، دوره ای است که گویا خاورمیانه در حال نزدیک شدن به آن است. اما در ادامه هم باید گفت در خاورمیانه ای که بیشتر دولت های عربی اش، نه ملی هستند و نه انتخابی، نه مشروعیتی دارند و نه مقبولیت و همچنین از استقلال در سیاست خارجی بی بهره اند و منبع قدرت خود را نه نزد مردمانشان که نزد جنگ افزار های غربی می بینند، همواره احتمال شعله ور شدن بحرانی جدید برای خروج خود از مسائل و انتقادات جامعه مدنی وجود دارد. تا هنگامی که مردم این منطقه از جهان به حقوق شهروندی خود دست نیابند و از مرحله رعیت به شهروند گذر نکنند، نمی توان به توسعه پایدار و صلح در خاورمیانه امیدوار بود. در این رابطه برای تحلیل وضعیت، اقتضائات و شرایط خاورمیانه و در سطحی کلان تر صحنه بین الملل در دوران پسا داعش، گفت وگویی را با دکتر سید عبدالامیر نبوی، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه و کارشناس بنیادگرایی اسلامی ترتیب داده ایم که در ادامه می خوانید:

• پس از آزادسازی 9 ژوئیه موصل و محاصره منطقه رقه سوریه و پیشروی های نیروهای کردی- عربی در این ناحیه، ما اکنون شاهد افول و کمرنگ شدن داعش در صحنه خاورمیانه هستیم، با توجه به این نکته، آیا اساسا خاورمیانه و در موقعیتی کلان تر، عرصه و صحنه بین الملل به دوران"پسا داعش" نزدیک می شود؟ و در یک گام رو به جلوتر، آیا می توان چنین دوره ای (پسا داعش) را متصور بود؟

در مورد اینکه گروه داعش طی ماه های اخیر آسیب هاب فراوانی چه از لحاظ مالی و چه از لحاظ نظامی دیده اند هیچ گونه شکی وجود ندارد، چرا که داعش در همین ماه ها در جبهه های مختلف، مشخصا عراق و سوریه، شکست های سنگینی را متحمل شده است و در عین حال که نتوانسته به پیروزی های سال های اول اعلام حکومت خود ادامه دهد، سرزمین های بسیاری را هم از دست داده است. از سوی دیگر حملات انتحاری و موردی داعش هم به عنوان دیگر راهکار در این گروه نتوانسته مسیر پیروزی های نیروی مقاومت را تغییر دهد یا این که آن را متوقف کند و همزمان بدلیل حملات سنگین نیروهای ضد تروریستی و نیز نظارت و کنترل سنگین منطقه ای و جهانی، منابع مالی این گروه از جمله بودجه ناشی از فروش نفت به شدت کاهش یافته است و مضافا توان داعش برای ایجاد و معرفی یک حکومت و جامعه آرمانی که وعده آن را داده بود به شدت زیر سئوال رفته است. سرزمین های داعش که امروز به دست نیروهای مقاومت رسیده از آن حکایت دارد که قدرت و سلطه داعش که بر سرکوب و اختناق استوار بود دیگر توان سابق را ندارد، از همین رو داعش نتوانسته در بازسازی خود چندان موفق باشد و برعکس با خشونت و سرکوب گسترده تلاش کرده قدرت خود را حکمفرما کند. این نکات به روشنی نشان از آن دارد که دوره حکومت های این چنینی گذشته و داعش به جز تبلیغ و یا سرکوب، دستاورد ملموس و عینی مثبتی را در طول این سال ها نداشته است. اما شکست داعش که قریب الوقوع به نظر می رسد سبب شده تا نیروهای داعش پراکنده شوند بنابراین شکست این گروه تروریستی امری دور از انتظار نبوده و نیست اما مسئله مهم این است که در بستر این نکات نمی توان نابودی داعش را مرگ تفکر داعش دانست، چرا که این تفکر تخریبی که به دور از هر گونه اندیشه و عقلانیت است، از دل رقابت ها و اختلافات ملی و مشخصا مذهبی برای باز تولید خود استفاده خواهد کرد. به عبارت دیگر بحران هویت ملی در خاورمیانه در موازات با نا کارآمدی سیاسی کشورها و مضافا مشکلات اقتصادی امکان ظهور اندیشه های رادیکال دینی را حال در جامعه داعش یا هر نام دیگری می دهد. لذا باز تاکید دارم شکست داعش که مرحله ای مهم در حیات سیاسی منطقه خاورمیانه به شمار می آید به معنای مرگ تفکر داعش نیست و تداوم بحران های یاد شده زمینه را برای ادامه حیات و یا حتی بازگشت داعش فراهم می کند. اما در خصوص مسئله پساداعش در بستر این تحلیل هم باید گفت هر چند نیروهای مقاومت توانستند با آزادسازی موصل تقریبا پرونده داعش را در عراق ببندند یا با محاصره رقه عرصه بر داعش تنگ شود، اما این مسئله به معنای پاک شدن بن مایه فکری داعش در این کشور و حتی خاورمیانه نیست، چرا که چنانی که گفتم بسیار ساده لوحانه است که داعش را در مقیاس چند نیروی نظامی با سلاح های سبک و نیمه سنگین در نظر بگیریم. پدیده داعش امروز چنان گسترده شده که از منتهی الیه شرق جهان تا غربی ترین نقطه این کره خاکی درگیر مسئله تروریسمی است که داعش آن را نمایندگی می کند، لذا اگر ما با مفهوم "پسا داعش" روبه رو شویم، قطعا باید آن را به از میان رفتن حیطه جنگ نظامی علیه این تروریسم رادیکال محدود کرد. بنابراین داعش در دوران پسایی خود باز هم حضور خواهد داشت و بسیار بعید است که در آینده ای نزدیک جهان و خاورمیانه شاهد وقوع مفهوم "پسا داعش" به معنا و مفهوم واقعی کلام کلاسیک باشیم.

• پس با توجه به مسئله ای که شما مطرح کردید، سناریوی تغییر "فرم نظامی" به "فرم امنیتی" در قالب افزایش حوادث تروریستی، حملات موشکی و خمپاره ای، ترور شخصیت های مهم سیاسی و ملی-مذهبی، افزایش گروگانگیری و ...، در خاورمیانه و بخصوص سوریه و عراق را شاهد خواهیم بود؟

بله؛ این سناریوی شما قطعا فقط در کشورهای درگیر اتفاق نمی افتد بلکه دامنه آن کشورهای دیگر به ویژه کشورهایی که اتباع آنان در داعش حضور دارند را با بازگشتشان شاهد خواهند بود و مطمئنا این تبدیل فرمت شکل خواهد گرفت. حال این که چه زمانی این تبدبل فرمت صورت خواهد گرفت و آیا در قالب مفهوم پسا داعش می گنجد نیاز به تحلیل در آینده دارد، اما در ادامه این مساله (افزایش نا امنی) یقینا با افزایش قدرت دولت ها بر مناطق طی زمان کاهش پیدا خواهد کرد اما این که میزان و شدت این ناامنی ها چقدر خواهد بود یا اینکه دولت های مرکزی تا چه میزان موفق به مدیریت ناامنی خواهند شد و مهم تر اینکه آیا ما شاهد گسترش ناامنی به سایر کشورها خواهیم بود یا نه، باید پاسخ به این سولات را به میزان موفقیت نیروهای نظامی و امنیتی این کشورها و همچنین افزایش نفوذ و قدرت دولت های مرکزی بر مناطق دور دست خود و مضافا عدم تاثیر سوء بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای مرتبط دانست و همچنین باید دید که آینده خاورمیانه و جهان در بستر مبارزه با داعش آبستن چه تحولاتی است؟ هر چند که من معتقدم در زیست داعش در دوران پساداعش بیشتر به مناطق اهل سنت رادیکال و تندرو در مناطق سوریه و عراق به شکل نامنظم محدود خواهد شد. اما مسئله مهمی که قبلا هم مطرح کردم ایجاد و گسترش"فرمت امنیتی" که شما به آن اشاره داشتید، در سایه بازگشت اتباع داعشی در دوران پسا داعش به کشورهای خود است. با شکست داعش بسیاری از نیروهای باتجربه و آبدیده آن احتمالا به سرزمین های خود بازخواهند گشت و با تحلیل دلایل شکست خود سعی در حضوری کم اشتباه تر در دیگر سرزمین ها را داشته باشند. که در این خصوص در منطقه خاورمیانه ما شاهد چنین تجربه ای پس از شکست ارتش سرخ در افغانستان و متعاقب آن پراکندگی بسیاری از نیروهای رادیکال طالبان در دهه 80 میلادی بوده ایم. در آن دوران نیروهای"عرب – افغان" یعنی نیروهای عربی که در خاک افغانستان آموزش دیده بودند و فعالیت نظامی داشتند به کشورهایی مانند مصر، لیبی، الجزایر، اردن، فلسطین، عربستان و ... پراکنده شدند و در ادامه با استفاده از تجربه های خود در پی ایجاد حکومتی آرمانی و متعاقب آن سرنگونی دولت های مستقر در کشورهای دیگر بودند. این مسئله مشکل بسیار جدی را برای اکثر حکومت های عربی ایجاد کرد. لذا با توجه به شکست داعش و احتمال بازگشت این نیروها به سایر کشورها یا انتقال خود به سایر مناطق آشوب زده مانند افغانستان و لیبی می کوشند حکومت خود را در این سرزمین ها دائر کنند که امروزه حدس زده می شود لیبی، مناطق قبایلی در الجزایر، بخش هایی از استان سین کیانگ چین، صحرای سینا، مناطقی در آسیای میانه و قفقاز، افغانستان و ... داعش مهاجرت خود را به این مناطق داشته باشد.

• اما کار از حدس گذشته است و در سناریوی دوم وضعیت "پسا داعش" ما با انتقال و مهاجرت این تروریسم به مناطق دیگر از شمال آفریقا مانند نیجریه، لیبی، تونس، مصر تا غرب آسیا مانند افغانستان (که فعالیت داعش افغانستان به اوج خود رسیده است) یا شرق و جنوب شرق آسیا مانند فیلیپین که حضور خود را در آنجا به اثبات رساندند و کشورهایی مانند مالزی و مسلمانان چین بواسطه ژنوم ژئوکالچریک مذهبی شبه رادیکالشان توان و بستر لازمه را برای پذیرش داعش را دارند، با توجه به این نکات شما، سناریوی دوم پسا داعش  را چگونه تحلیل می کنید؟

بله من هم معتقدم در قالب این سناریو می توان انتظار انتقال نیروهای داعش را به مناطق آشوب زده داشت که در برخی از مناطق هم اکنون ما شاهد این انتقال بوده ایم. اما باید این نکته را هم گفت که این نیروها به صورتی طبیعی با رقبایی مواجهه خواهند بود که هم شامل حکومت ها، دولت ها و ارتش کشورها می شود هم شامل نیروهای مدنی این مناطق می شود و هم در نهایت باید با سایر گروه های رقیب مانند طالبان و القاعده و... روبه رو شوند. چنان که می توان انتظار داشت در مناطقی مانند یمن هم نیروهای داعش باید همزمان در چند جبهه مبارزه کنند. نکته مهمتر سناریوی دوران پسا داعش این است که یا باید اساس و ریشه این تفکر و جریان تروریستی از بین برود - که من تاکید دارم چنین چیزی امکان ندارد، نه اینکه اساسا امکان ندارد بلکه شرایط و بسترهای نابودی آن فراهم نیست – حال که این بستر نابودی وجود ندارد، داعش پس از افول خود در سوریه و عراق به یک مهاجرت دست می زند، چیزی که در بطن سوال شما نهفته است، هر چند که نیروهای بومی داعش در خود سوریه و عراق بواسطه پیوستار فرهنگی و وابستگی های نژادی و زبانی در مناطق خود ماندگار خواهند بود اما سایر نیروهای داعش که بخش عمده ای از آن را تشکیل می دهد این مهاجرت را تجربه خواهند کرد. از سوی دیگر هم داعش با توجه به اینکه خود را منحصر به منطقه خاصی نمی داند لذا آمادگی مهاجرت و فعالیت در هر نقطه از جهان را برای خود متصور است. پس می توان انتظار ظهور و بروز داعش را مضاف بر عراق، سوریه وافغانستان در مناطقی از آفریقای مرکزی و جنوبی بویژه با حضور کنونی داعش در لیبی، مصر، "بوکو حرام" در نیجریه یا اندیشه های شبه رادیکال اسلامی در سومالی این حضور می تواند بسیار پررنگ تر باشد. اما در خصوص منطقه آسیای شرقی و جنوب شرقی باید گفت که اگر چه داعش توان ظهور و بروز کامل خود را در این مناطق بواسطه قدرت دولت ها ندارند، اما بدلیل آنکه داعش فعالیت خود را بیش از هر چیزی بر اقدامات سلبی و مخرب بنا کرده، پس ممکن است اگر چه که نتواند به یک حکومت و ارتش در کشورهای آسیای شرقی و جنوب شرقی آسیب هایی جدی را مانند سوریه و عراق بزند، اما می تواند دستگاه های امنیتی و اطلاعاتی این کشورها را با مشکل مواجهه کند چنانی که اکنون مالی با این مسئله دست و پنجه نرم می کند تا از این محمل موجی از ناامنی و عدم اعتماد به حکومت ها را در شهروندان این کشورها بوجود آورد. مضافا در خصوص مناطق شرقی و جنوب شرقی باید یک نکته را در نظر داشت که داعش اساسا نماینده و مجری مدیریت ناامنی واشنگتن به شمار می آید، لذا ایالات متحده با کشورهایی که اختلاف زاویه دارد به راحتی می تواند از این اهرم استفاده کند . تنش رودریگو دوترته با ایالات متحده آمریکا، فلیپین را هدف به بعدی داعش بدل کرده است. اما در خصوص سایر کشورهای منطقه شرق و جنوب شرق آسیا شاید بواسطه فرهنگ مذهبی کشورهایی مانند مالزی و مسلمانان چین که شما هم به درستی اشاره داشتید، بستر مناسبی برای حضور اندیشه های رادیکال مانند داعش باشد اما یقینا حضور دولت های مقتدر در این کشورها مانع بزرگ در ایجاد چنین وضعیتی در نوشته شدن این سناریوی پسا داعش خواهد بود.

• اما در راستای همین نکته شما، سناریوی بعدی در سایه پارادایم "گرگ های تنها" به افزایش سازمان یافته اقدامات تروریستی مستقل و فردی و فعال کردن هسته های خودکفا، منفرد و کمتر شناخته شده با گرایشات اندیویدوالیستی سیاسی – مذهبی در اروپا و آمریکا آن هم با کمترین هزینه و به شکلی غیر قابل پیشگیری که حتی می تواند دامنه آن به اقدامات تروریستی سایبری در دوران پسا داعش کشیده شود اشاره دارد، شما این سناریوی دوران پسا داعش را چگونه می بینید؟

این تاکتیک هم احتمال روی دادنش وجود دارد کما اینکه در ظرف کمتر از دو سال اخیر ما شاهد حملات گسترده تروریستی متعددی در کشورهای اروپایی بوده ایم و کسانی که سابقه حضور در جنگ عراق و سوریه را داشته اند یا تحت تاثیر ایدئولوژی داعش قرار گرفته اند حملات متعددی را در اروپا از پاریس و مارسی تا برلین و بروکسل و مادرید شکل داده اند که در این قالب یقینا باید منتظر حملات بیشتر و گسترده تری را در بستر کوچ داعشیان اروپایی به کشورهای خود را در قالب پارادایم گرگ های تنها داشته باشیم. البته نباید فراموش کرد که این بستر تغییر وضعیت پسا داعش در اروپا بستگی به نوع رفتارهای جامعه و دولت اروپا در قبال مسلمانان دارد. یعنی اگر گروه های نژادپرست یا سیاست های ضد دینی در اروپا پر رنگتر شود به مراتب بستر برای فعالیت بیشتر داعش هم در اروپا میسر خواهد شد. به عبارت دیگر اگر مسائل تبعیض نژادی، تبعیض طبقاتی، فشار بر مسلمانان بواسطه برخی از رفتارهای خود مانند عدم رعایت حجاب و همچنین فراهم نکردن بستر مناسب برای شغل و در آمد مناسب مسلمانان، می تواند در حکم جرقه هایی در انبار باروت عمل کند که خوشبختانه جواب "نه" اروپاییان به پوپولیسم و جریان های راست افراطی در انتخابات اروپا در سال 2017 از هلند تا فرانسه و ...، دالی است بر عدم گسترش سیاست های ضد اسلام و ضد مهاجرتی اما اینکه آیا در آینده هم اروپا بر همین منوال حرکت کند باید منتظر ماند و دید، هر چند که اقدامات خودسرانه برخی از نژاد پرستان را که در چند وقت اخیر در اروپا و آمریکا به شدت رو به گسترس است را هم نباید از نظر دور داشت.

• به خود خاورمیانه بازگردیم، آیا در دوران پسا داعش کشورهای حامی تروریسم مانند خود ریاض و آنکارا به مقصد مهاجرتی تروریست ها تبدیل خواهد شد؟ چرا که در دو سال اخیر آنکارا عملیات فراوانی را در شهرهای اصلی و پایتخت خود از سوی داعش تجربه کرده است و مسئله حمله تروریستی 23 ژوئن مکه مکرمه هم می تواند نشانه ای از آغاز مهاجرت تروریسم و دامن گیر شدن این دو کشور در دوران پسا داعش باشد؟

من سئوال شما در خصوص این سناریوی پساداعش را بصورت کلی تری پاسخ می دهم. به نظر من بافت فرهنگی – اجتماعی، وضعیت اقتصادی و شرایط سیاسی عمومی کشورهای خاورمیانه چه عربی و چه غیر عربی، زمینه را برای ظهور اندیشه های رادیکال تسهیل و مساعد می کند. یعنی عموم کشورهای منطقه با خطر ظهور اندیشه داعش بعد از سوریه و عراق در کشورهای خود روبه رو هستند. لذا برخورد با چنین گرایش هایی یک عزم ملی و همه جانبه را در سطح کشورهای منطقه و حتی کشورهای جهان طلب می کند. متاسفانه مسئله داعش که می توانست موجب شکل گیری یک عزم مشترک و وفاق برای مبارزه با تروریسم باشد، امروز به دست مایه رقابت کشورها تبدیل شده و به عنوان ابزاری برای ضربه زدن به رقیب مورد توجه قرار گرفته است، در صورتی که نباید این نکته را فراموش کنیم که داعش برای همه کشورها تهدید و خطری بسیار جدی است. لذا نمی تواند وسیله ای مناسب برای امتیازگیری و اهرم فشار بر سایر کشورها باشد و در ادامه یقینا این ابزار فشار به عامل تهدید و نابودی کشورهای استفاده کننده از آن ابزار و اهرم بدل خواهد شد. شما امروز شاهدید که اروپا چگونه گرفتار تروریسم داعشی شده که روزی از حامیان جدی آن بود یا قبل تر نیروهای طالبان و القاعده که ساخته آمریکا بودند به دشمنان قسم خورده واشنگتن تبدیل شدند. در نتیجه اگر این عزم مشترک منطقه ای و جهانی شکل نگیرد، عموم جامعه جهانی همچنان در یک فضای غبارآلود از ناامنی نسبی به حیات خود ادامه می دهد و این مسئله فراتر از ریاض و آنکارا خواهد بود.

• با تحلیل تمام سناریوهای احتمالی دوران پسا داعش و در موازات آن تغییر مفهوم امنیت با خوانش اندیشه های باری بوزان مکتب کپنهاگ در خصوص امنیت و مضافا شیفت تروریسم به سمت جهان مجازی، شما آینده این دوران (پسا داعش) را چگونه تحلیل می کنید؟ اساسا قالب مفهوم امنیت در این دوران چه آینده ای را پیدا خواهد کرد؟

ابتدا اینکه داعش هیچ گونه محدودیت عملکردی را در جهت افزایش قدرت و نفوذ خود متصور نیست و از هر گونه تخریب در قالب فعالیت های سخت افزاری و نظامی یا فعالیت های نرم افزاری مانند چاپ کتاب و جزوه، ترویج و تبلیغ افکار خود یا حتی استفاده از فضای مجازی برای دعوت و گسترش اندیشه های خود یا در جهت اعمال تروریستی مجازی مانند هک سایت های افراد و دولت ها استفاده می کند. از سوی دیگر اتفاقا فضای مجازی بواسطه آزادی عمل و مضافا تعداد افرادی که از این فضا استفاده می کنند، یقینا بستر مناسبی را برای این سناریو در آینده فراهم می کند، چنان که اکنون داعش بسیاری از اعضای خود را از همین فضا به دست آورده و باید انتظار داشت در آینده هم به خصوص در پساداعش این عضوگیری مجازی بیشتر هم بشود. از سوی دیگر نباید فراموش کرد که عملکرد بسیاری از دولت های منطقه در پدید آمدن گروه های داعش و جبهه النصره بی تاثیر نبوده است. پس باز تاکید می کنم نابودی داعش به معنای از میان رفتن تفکر آن نیست و حتی به معنای عدم ظهور گروه های رادیکال دیگری هم نخواهد بود. ما برای نابودی داعش چاره ای بجز بهبود شرایط اقتصادی، بهبود و توسعه بافت فرهنگی و اجتماعی و ارتقای وضعیت سیاسی وجود ندارد. از همین رو باید از شکل گیری هر گونه همسوئی و ائتلاف علیه اندیشه های رادیکال در منطقه و جهان استقبال کرد.

• اما آیا در بستر نکات شما ما باید شاهد حضور و بروز گروه تروریستی جدید دیگری باشیم؟ چرا که تصور نمی شود رادیکال تر از اندیشه های داعش در حوزه بنیادگرایی اسلامی شکل بگیرد.

ببینید مقصود من این نیست که در نکات بیان شده برای ظهور ریشه ها و فعالیت های این چنینی من دست به پیش بینی حضور گروه های رادیکال دیگری در آینده زده باشم بلکه مقصود این است که بافت سیاسی – اجتماعی منطقه خاورمیانه و در کنار آن ناکارآمدی ها و بی ثباتی ها و مضافا وضعیت وخیم معیشتی زمینه را برای ظهور سایر ایدئولوژی های رادیکال فراهم می آورد. چرا که این گروه ها با بهره گیری از خستگی و یاس مردم از بهبود شرایط برای گسترش رعب و نفوذ خود سود می جویند و از این خلاء خود را طلیعه دار آسایش و آرامش معرفی می کنند و به مردم وعده حل مشکلات و بهبود شرایط را می دهند در حالی که مسئله آن است که بسیاری از مشکلات و بحران های امروز نتیجه تداوم شرایط کنونی در طول بیش از یک قرن گذشته بوده است لذا امکان حل ساده آن وجود ندارد از همین رو داعش در سایه اختلافات قومی و مذهبی و تراکم بحران های متفاوت در خاورمیانه که به دلیل گره خوردن با رقابت های منطقه ای و دخالت های فرامنطقه ای زمینه را برای ظهور سایر اندیشه های دیگر بجز داعش در آینده ایجاد می کند. پس معتقدم سناریوی دیگر پسا داعش می تواند حضور گروه ها و افراد دیگری در تحولات جهانی باشد. لذا تا زمانی که عزمی جدی برای مبارزه با تروریسم در سطح منطقه ای و جهانی فراهم نیاید و مضافا تا زمانی که نهادهای مدنی موفق به اصلاح بسترها و ساختارهای سیاسی – اجتماعی – فرهنگی جوامع خود نشوند و مضافا تا زمانی که قدم های جدی و موثری برای اصلاح و بهبود مسائل و مشکلات معیشتی بوجود نیاید تمامی اقدام ها برای مبارزه با داعش با شکست مواجهه خواهد شد و می تواند شرایط را به سمت بدتر شدن هم بکشاند و در نهایت هم باید گفت که جهان بدون داعش قطعا جهان بهتری است و اساسا جهان بدون اندیشه های رادیکال جهان بهتری خواهد بود.

انتشار اولیه: دوشنبه 30 مرداد 1396 / انتشار مجدد:دوشنبه 6 مرداد 1396