آب مساله‌ای پیچیده‌تر از کشمیر

نویسنده: مایکل کاگلمن

دیپلماسی ایرانی: اوایل صبح روز 29 سپتامبر، وزارت دفاع هند اعلام کرد که نیروهای نظامی این کشور «عملیات جراحی نظامی» در کشمیر و منطقه تحت کنترل پاکستان انجام داده اند. هفت اردوگاه تروریستی را مورد هدف قرار داده اند و چندین شبه نظامی را کشته اند. پاکستان با عصبانیت امکان چنین حمله جسورانه ای را انکار کرد هر چند دربیانیه آنها کشته شدن دو نفر از سربازان پاکستان در منطقه مورد مناقشه با هند تایید شد. اذعان هند به چنین حمله ای روابط پرتنش هند و پاکستان را به بحران عمیقی فرو برد. 11 روز پس از این که یک گروه تروریستی به نام جیش محمد، که در پاکستان فعال است و 18 سرباز هندی را در پایگاه نظام شهر اوری در منطقه کشمیر کشتند، بحران دیگری در رابطه خصمانه دو کشور ایجاد شده است.

در میان جنگ ودعواها و بیانیه هایی که این سو و آن سو هند و پاکستان بر علیه هم صادر می کنند ـ از جمله وزیر امور داخله هند پاکستان را «دولتی تروریستی» خواند و وزیر دفاع پاکستان رقیب را به جنگ هسته ای تهدید کرد ـ تهدید اخیر صادر شده از جانب هندی ها ممکن است نسبتا برای ناظران این صحنه ها بی ضرر تلقی شود. اما در واقع این حرف ها برای طرف پاکستانی ترس به دنبال دارد. 22 سپتامبر سخنگوی وزارت امور خارجه هند، در سخنانی مرموز، اعلام کرد که دهلی نو می تواند پیمان آب های ایندوس(IWT)  را لغو کند. در مورد چنین عهدنامه ای «که در حال چرخش و کار است» وقتی از ویکاس سواراپ پرسیده شد که آیا هند این توافق را لغو می کند او هشدار داد «این مساله برای اعتماد متقابل و همکاری مهم است. این موضوع نمی تواند امری یک طرفه باشد.»

IWT توافقی 56 ساله است بر سر چگونگی مدیریت رودخانه سند و شاخه های فرعی و بین حوضه های آن در هند و پاکستان داوری می کند. رئیس پیشین اداره دره تنسی در سال 1951، برای نوشتن مقاله ای در مجله کولیر، از این منطقه دیدن کرد. استدلال او این چنین بود که یک توافق آبی فرامرزی بین هند و پاکستان خصومت بین این دو را کاهش می دهد و امکان مرزبندی بین دو کشور را به وجود می آورد، عمدتا به این علت که رودخانه های جریان حوضه سند از طریق کشمیر جریان پیدا می کنند. ایده او حمایت بانک جهانی را نیز درپی داشت. با واسطه گری بانک جهانی چندین سال مذاکرات دشوار دو جانبه انجام شد تا سرانجام دو طرف به امضای قراردادی در سال 1960 تن دادند. دولت آیزنهاور، رئیس جمهوری وقت آمریکا این قرارداد را «نقطه روشنی در تصویر جهانی بسیار افسرده» توصیف کرد. قراردادی که تا به امروز علی رغم چندین چالش، جان سالم به در برده است. با این حال، در حال حاضر تحت فشار شدیدی است.

در 26 سپتامبر، دولت هند در گزارشی از بررسی مجدد معاهده تصمیم گرفت که شرایط آن در حال حاضر لغو نمی شود اما دهلی نو امکان بازبینی موضوع را در تاریخی دیگر باز گذاشت. بدتر از آن، صدراعظم هند در برابر مقامات ارشد حاضر در نشست بررسی این معاهده گفت که: «خون و آب نمی توانند با هم جریان پیدا کنند.» علاوه براین، دولت با اثری فوری، جلسات کمیسیون سند بین دو کشور را لغو کرد؛ جلساتی که با حضور مقامات سطح بالای دو کشور معمولا هر دو سال یک بار برای مدیریت IWT و اختلافات و مشکلات به وجود آمده برگزار می شد.

این تحولات به شدت پاکستان را ترسانده است. سرتاج عزیز، مشاور وزرات امور خارجه، به نواز شریف، نخست وزیر پاکستان اعلام کرد که لغو IWT به عنوان «اقدامی جنگی» باید در نظر گرفته شود و پاکستان باید در صورت این اتفاق به کمک سازمان ملل به دادگاه های بین المللی شکایت کند.

لغو IWT توسط هند ممکن است به بحرانی انسانی در منطقه ای که کشورهایش از تشنگی به شدت رنج می برند دامن زده و نتیجه ای بسیار مضر و  ویران کننده از جنگی نامحدود را در پی داشته باشد. برخلاف دیگر مراحل تنبیهی که هند علیه همسایگان خود در نظر گرفته ـ از جمله ادعای حمله صورت گرفته در 29سپتامبر ـ لغو IWT می تواند اثرات مستقیم، دراماتیک و مخربی بر مردم عادی پاکستان داشته باشد.

IWT معامله بسیار خوبی برای پاکستان است. اگرچه کنترل سه رودخانه به صورت جداگانه به هند و پاکستان داده شده است، پاکستان کنترل سه حوضه بزرگ از قسمت غربی رودخانه سند یعنی ایندوس، هلوم را در اختیار دارد و کنترل تقریبا 80 درصد از آب کل حوضه را به دست آنها می دهد. از آنجا که آب حوضه سند از هند به سمت پاکستان جریان می یابد، خروج از IWT این اجازه را به هند می دهد که کنترل جریان را به دست بگیرد و با احداث سدهای بزرگ ذخیره کافی برای خود ایجاد کرده و از جریان یافتن آب کافی به آن سوی سدها به سمت پاکستان جلوگیری کند. هرچند هند برای به وجود آوردن چنین زیرساخت هایی به چند سال زمان نیاز دارد اما خروج از IWT می تواند گام نخست برای پیگیری چنین هدفی باشد.

پاکستان عمیقا به آب این رودخانه ها وابسته است. در برخی از مناطق این کشور، از جمله سرتاسر استان سند، تنها منبع آب برای آبیاری و مصرف انسان ها همین رودخانه ها هستند. اگر دسترسی پاکستان به آب حوضه سند قطع شود یا صرفا کاهش یابد، مفهوم امنیت آبی پاکستان تبدیل به یک فاجعه می شود. به همین دلیل استفاده از آب، به عنوان یک سلاح، می تواند آسیب بسیار بیشتری نسبت به هر جنگی به پاکستان تحمیل کند. به عبارت دیگر، اقتصاد پاکستان یکی از وابسته ترین اقتصادها به آب در سطح جهان است که کمبود آب خطر بسیار بزرگی برای آن به وجود می آورد.

با درنظر گرفتن این که سطح آب های زیرزمینی پاکستان با شتاب در حال کاهش است این مشکل بزرگتر از قبل خواهد شد. اطلاعات ماهواره ای که ناسا در سال 2015 منتشر کرد نشان داد که آب های زیرزمینی این کشور به پایین ترین سطح ممکن رسیده اند. این در حالی است که استفاده از این منابع آب در صورت اجرای تهدید از سوی هند تنها راه حل پاکستان خواهد بود.

این در حالی است که دلایل قانع کننده دیگری برای هند، غیر از تشنگی نزدیک به 40میلیون نفر از جمعیت 200میلیون نفری پاکستان، برای لغو نکردن IWT وجود دارد. اول، لغو پیمانی - که توافقی بین المللی با واسطه گری بانک جهانی است و داستانی موفقیت آمیز در مدیریت منابع آب فرامرزی در جهان تلقی می شود – می تواند مخالفت شدید بین المللی را در پی داشته باشد. آشوک نوکر، به عنوان کارشناس آبی، استدال کرده است که «لغو IWT می تواند محکومیت جهانی و زیر پا گذاشتن اصول اساسی اخلاقی را به علت یک لجاجت قدیمی با پاکستان برای کشور در پی داشته باشد.» بانک جهانی نیز پس از این حرکت در تمامی موارد دیگر و در صورت اقدام قانونی پاکستان، سوی این کشور را خواهد گرفت و علیه هند عمل خواهد کرد.

دوم، اگر هند بخواهد برای زیرفشار گذاشتن پاکستان، ورود آب به این کشور را قطع کند، جریان رودخانه ها در پایین دست دچار اختلال خواهد شد و حجم آب زیادی در شمال هند باقی خواهد ماند. این حجم آب به گفته کارشناسان آبی می تواند بسیار خطرناک باشد و موجب جاری شدن سیل در شمال هند شود. دولت هند با توجه به خطرهایی که گفته شد و همچنین برای باقی گذاشتن فشار روی پاکستان می خواهد اقدام به ساختن سدهایی در حوضه غربی آبریز سند کند، براساس IWT تا زمانی که این سدها، کمترین میزان آب را در پشت خود ذخیره کنند و اجازه جریان یافتن آب را بدهند، احداث آنها بلامانع است. این اقدام و عملکرد دولت مودی که هم خطرات را دفع و هم فشار روی پاکستان را باقی خواهد گذاشت مورد توجه رسانه های هندی نیز قرار گرفته است.

سوم، اگر هند تصمیم بگیرد برای مجازات همسایه ها از سلاح آب و معاهده IWT استفاده کند، درواقع سنتی خطرناک را به راه انداخته است. آن گاه چین به عنوان متحد پاکستان، که هیچ گونه توافق خاصی هم در مدیریت منابع آبی با کشورهای همسایه ندارد، می تواند با احداث سدهای فراوان هند را تهدید کند. تهدید منابع بالادستی آب در هند توسط چینی ها، می تواند فاجعه ای برای تولیدکنندگان محصولات زراعی در هند ایجاد کند. قطع شدن جریان رودخانه براهماپوترا که شاخه جنوبی آن به هند می رود قطع جریان رودخانه سند را در پی خواهد داشت.

چهارم، خروج هند از IWT می تواند بهانه جدیدی به دست لشکر طیبه بدهد. لشکر طیبه، گروه تروریستی در پاکستان است که از سال 2008 در حملات تروریستی در بمبئی دست داشته است. این گروه همواره هند را به سرقت آب از پاکستان متهم کرده است و آن را مانعی بر سر جریان رسیدن آب به پاکستان می داند. خروج هند از پیمان IWT خوراک بزرگ تبلیغاتی برای این گروه آماده می کند تا حملات تلافی جویانه اش بر ضد هند را از سر بگیرد. نیروهای امنیتی پاکستان هم در صورتی که از لغو چنین پیمانی عصبانی باشند به راحتی اجازه خواهند تا این گروه تروریستی آزادانه به فعالیت هایش ادامه دهد. ناامنی آبی در منطقه به راحتی به ناامنی امنیتی بیشتر منجر خواهد شد.

هند دلایل خود را برای ناخشنود بودن از پیمان IWT دارد، این که عملا این کشور تنها می تواند 20 درصد از حوضه آبی موجود را استفاده کند مساله ای است که این کشور را آزار می دهد. هند تقریبا 20 درصد از جمعیت جهان را دارد و فقط از 4 درصد منابع آبی جهان می تواند استفاده کند. بنابراین عجیب نیست که بیشتر از 300میلیون نفر از جمعیت این کشور با بحران کمبود آب مواجه باشند. خشکسالی حداقل جان 300هزارنفر را در هند در 20 سال گذشته گرفته است این در حالی است که بیشترین میزان از بین رفتن منابع زیرزمینی آب نیز در جهان در هند بوده است. با این تفاسیر هند، دلایل قانع کننده ای برای تقاضای بازنگری در معاهدات موجود دارد اما درخواست تجدید نظر بسیار بهتر از استراتژی خروج از این پیمان خواهد بود.

هند باید تصمیم بگیرد که ضمن حفظ IWT راه هایی برای ارتقای این پیمان پیدا کند. چرا که لغو این پیمان برای مردم عادی پاکستان و همچنین مردم هند فجایع زیست محیطی شدیدی به بار خواهد آورد و حتی می تواند به فاجعه جنگ دامن بزند. روابط هند و پاکستان همواره پا به پای خطر جنگ و بحران های انسانی پیش رفته است. اما گام های خطرناکی وجود دارد که می توانند به منفجر شدن این بشکه باروت منجر شوند.

منبع: فارن پالیسی/ مترجم: روزبه آرش

انتشار اولیه: یکشنبه 11 مهر 1395 / انتشار مجدد: سه شنبه 27 مهر 1395