امکانات بهره‌برداری از جنبش عدم تعهد

محمدرضا صمدی مقدم، کارشناس ارشد روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: امسال، سالی است که ایران ریاست جنبش غیر متعهدها را به ونزوئلا تحویل می دهد. سازمانی  که با 120 عضو و 17 کشور ناظر دارای اهمیت فراوانی است. اهمیت این سازمان برای ایران به عنوان یکی از اعضای موسس و فعال، در ابعاد مختلفی مورد توجه قرار دارد؛ زیرا ماهیت این سازمان نه تنها با ماهیت انقلاب اسلامی و قانون اساسی برآمده از آن، بلکه با استراتژی ایران در  مواردی مانند «استقلال­ طلبی، آزادی­ خواهی، نه شرقی نه غربی و موازنه منفی» نیز همخوانی دارد. اما سوال اینجاست که این جنبش تا چه حد توانسته کشورهایی مانند ایران را در پیگیری منافع ملی و آرمان های سیاست خارجی آن در ابعاد بین المللی کمک­ رسان باشد. برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نگاهی ساختاری به نظام بین الملل فعلی و جایگاه این جنبش در این نظام داشته باشیم.

اکثر استراتژیست­ های دنیا بر این امر اتفاق نظر دارند که نظام بین الملل فعلی فاقد قطب بندی خاصی است؛ به همین دلیل می­ توان وضعیت امروز را دوران گذار خواند. در این وضعیت هر کشور با بازیگری فعال و نه واکنشی صرف می تواند، نه تنها منافع خود را تأمین کند؛ بلکه در کنار آن و قبل از تصلب قطب بندی خاص به تثبیت جایگاه خود بپردازد. در نهایت نیز کسب یک جایگاه تأثیرگذار در نظام بین­ الملل پیش رو در نسبت مستقیم با جهت­ گیری سیاست داخلی در جهت تجهیز منابع ملی، کنش گری فعال در عرصه سیاست خارجی و موقعیت ژئوپلتیک کشورها قرار دارد.

با توجه به خط تحلیلی فوق، ارزیابی­ های مختلفی از عضویت و ریاست ایران در این دوره از جنبش عدم تعهد قابل طرح است؛ از جمله این که ایران نتوانسته به خوبی از جایگاه این سازمان برای پیشبرد اهداف و منافع ملی خود بهره­ برداری کند یا این که دولت دهم و یازدهم با وجود درگیری در بزرگترین پرونده سیاسی حقوقی جهان و مذاکره فشرده با قدرت های بزرگ نتوانست از موقعیت دیپلماتیک این سازمان به خوبی بهره بگیرند.

با این حال اگر چه ایران در دوران ریاست بر این سازمان می­ توانست برای بهبود جایگاه اقتصادی و دیپلماسی اقتصادی خود استفاده کند، اما باید در نظر گرفت بسیاری از کشورهای موجود در این سازمان با وجود حضور فعال در اجلاس­ های آن و گرفتن ژست استقلال عمل در عرصه سیاست خارجی و نظام بین الملل، منافع ملی خود را به عنوان چراغ راهنمای بهره گیری از این سازمان در برخورد با قدرت های بزرگ مد نظر  قرار داده­ اند.

اهمیت این دوران در تثبیت جایگاه کشور در نظام بین الملل پیش رو ما را ملزم به استفاده حداکثری از ظرفیت­ های سازمانی و نهادی چون جنبش غیر متعهدها می­ کند. بدون شک در این میان داشتن نگاه تعاملی با دنیا همراه با در نظر گرفتن واقعیت­ های پیچیده و ساختاری، تلاش قدرت های بزرگ برای تثبیت ساختار نابرابر بین الملل ما را ملزم می­ کند از فضای گسترده دیپلماتیک به دلیل اعضای قابل توجه این سازمان برای توسعه روابط تجاری، سیاسی، نهادی و استراتژیک استفاده کنیم. این الزام نه تنها با ماهیت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در تضاد نیست، بلکه با نگاهی سریع و صریح به سند چشم انداز  بیست ساله می­ توان ضرورت دو چندان آن را احساس کرد.

 بنابراین باید واقع بینانه بپذیریم که این سازمان می تواند فراتر از پیگیری موضوعات و دغدغه­ های مشترک اعضا به شکل حضور حداکثری در موضع رأی­ گیری­ های دیگر سازمان­ های بین­ المللی همچون مجمع عمومی سازمان ملل، سازمان انرژی اتمی و ... در دو سطح به دستاورهای ملی و آرمان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران کمک کند: 1- بستری مناسب برای پیگیری منافع ملی کشور با محور دیپلماسی اقتصادی- سیاسی و عمومی باشد. 2-  با فشارهای هماهنگ و حساب شده­ ای مسیر تعدیل ساختار نهادی، حقوقی و بوررکراتیک سازمان ملل به عنوان یکی از آرمان­ های سیاست خارجی ایران که همواره به این ساختار معترض بوده، در پیش گرفت.