سیدجواد طباطبایی: ایران کشور است، اما عربستان نیست

سجاد صداقت: صبح چهارم بهمن مجتمع فرهنگی ورزشی وزارت کشور میزبان برگزاری دومین سمپوزیوم مناسبات فرهنگی، تاریخی و اجتماعی ایران - قفقاز بود. نشستی که با حضور استادانی از بخش های گوناگون جامعه دانشگاهی و اجرایی درباره چگونگی مناسبات ایران و قفقاز برگزار شد. بخش پایانی این سمپوزیوم با سخنرانی سیدجواد طباطبایی همراه بود. آنچه در ادامه خواهید خواند بخشی از صحبت های طباطبایی در این نشست است.
طرح موضوع دوباره ایران
موضوع ایران این گونه که پس از چند دهه در داخل کشور نیز مطرح شده، بحث نویی است. البته بحث ایران بحثی قدیمی است اما در هر دوره ای با توجه به مقتضیات آن دوره فهمیده و توضیح داده شده است. ایران به عنوان یک کشور و - بیشتر از آن – به عنوان یک حوزه فرهنگی بسیار بزرگ مطرح شده است. ما در گذشته تا حد زیادی مانند ماهی در آب بودیم، بنابراین اصلاً فکر نمی کردیم ایران چیست و معمولاً در مورد آن، بحث نظری مهمی نکرده ایم. اگرچه منابع گذشته ما پر از اشارات و کنایه های جالب توجه است، در دهه ها و سال های اخیر اتفاقاتی، هم در داخل و هم در خارج ایران افتاده که ناچاریم بار دیگر درباره ایران و اینکه چرا ایران نیازمند یک نظریه است، بحث کنیم.
بحث استراتژیک از ایران
بحث من در اینجا تاریخی، فرهنگی و حتی سیاسی به معنای دقیق کلمه نیست، بلکه استراتژیک است. اکنون درباره ایران دو اتفاق در حال وقوع است: یکی در بیرون مرزهای ایران و دیگری در داخل ایران. در بیرون مرزهای سیاسی کنونی ما - ایران کوچکی که ایران سیاسی و در تمایز آن با ایران بزرگ فرهنگی است - اتفاقات مهمی در حال وقوع است. از یک طرف در شرق و غرب کشور نیروهای جدیدی ظاهر شده اند که از دو طرف ایران را محاصره کرده اند و دشمنان قسم خورده آن هستند. در تلقی این نیروها ایرانی و شیعه تقریباً یک معنا می دهند. اتفاقاتی که در منطقه افتاده و ما در دهه های اخیر متوجه نشدیم ریشه آن کجاست و تا چه حد می تواند برای ایران خطرناک باشد.
امت یا ملت؟
طبیعی است که بعد از انقلاب اسلامی واحد فهم ما از مسائل استراتژیک در منطقه، واحد امت بوده است و تصور ما این بود که ورای کثرت های در منطقه، واحدی وجود دارد که به آن امت می گوییم. بنابراین باید در همه ارزیابی های سیاسی خودمان در منطقه، آن وحدت امت را به حساب بیاوریم و عامل تعیین کننده این مساله باشد. در یکی دو دهه گذشته و بعد از جنگ صدام علیه ایران - اگر هم متوجه نشده بودیم – به تدریج متوجه شدیم در منطقه اتفاقات دیگری می افتد و ایران به لحاظ جغرافیایی در جایی قرار گرفته که گویی جای آن اینجا نبوده است. ظهور نیروهای جدید کمابیش به ما نشان داد ایران نمی تواند منافع و محاسبات استراتژیک خود را بر مبنای تعاریف پیشین قرار دهد.

عربستان علیه ایران
بنابراین امروز ما هدف اصلی تهاجم همه جانبه قرار داریم. اینکه عربستان به تدریج تبدیل به دشمن عمده ایران در منطقه شود و بخش مهمی از کشورها را به صورت صریح یا ضمنی به دشمن ایران تبدیل کند، مساله ای است که اخیراً فهمیدیم و به تبع آن می توان از این نظر دفاع کرد. بنابراین یک مرکز دشمنی با ایران در عربستانی است که نیروهایی را به تدریج در دهه های گذشته و بی آنکه ما متوجه شویم، علیه ایران بسیج کرده است.
عربستان کشور نیست
من به عنوان یک شهروند صریح تر می توانم بگویم رهبران امروز عربستان بسیار ماجراجو و غیرواقع بین هستند. یعنی به مساله ای دامن زدند و در دشمنی با ایران نیروهایی را آزاد کردند که روزی دامنگیر خود آن ها خواهد شد. البته این امکان برای ایران وجود دارد که از خود دفاع یا دفع ضرر آن ها را کند اما برای بخش بزرگی از عرب ها به سردمداری عربستان این امکان بسیار کمتر از ایران است، یعنی خطر آن نیروها برای عربستان بیشتر از خطر آن برای ایران است. چون عربستان کشور نیست و ایران کشور است.
عربستان و مساله ملت
عربستان دولت ندارد ولی ایران همیشه دولت داشته و یک ملت است، عربستان - حداقل تا اطلاع ثانوی - یک ملت نیست. با پول عربستان القاعده در شرق ایران و داعش در مرزهای غربی ما به وجود آمدند که خطر بزرگی برای ایران است. کاری که ما تا اطلاع ثانوی می توانیم انجام دهیم این است که دفع ضرر کنیم و بفهمیم چگونه باید از مرزهای شرق و غرب دفاع کرد. در جنوب ایران نیز کشور مهم و تاثیرگذاری که کمابیش می تواند اهمیت داشته باشد، عربستان است؛ همراه با زائده های چندی که در خلیج فارس ایجاد کرده است. آنچه در مورد عربستان سعودی و مسئولان آن گفتم به طریق اولی در مورد چند جزیره و چند کشور تازه ساخته شده صادق است که بیشتر مراکز مالی هستند با اتفاقی هم می توانند یک شبه تزلزل اساسی پیدا کنند.
ایران فرهنگی در سرحدات شمالی
اما در شمال ایران وضعیت کاملاً متفاوت است. می توانیم بگوییم تا مرز چین و بخش هایی از کشور کنونی عراق مرز ایران بزرگ فرهنگی است. زمانی که فروپاشی شوروی تمام شد ما کار مهمی نتوانستیم با جمهوری های سابق شوروی انجام دهیم. من آن زمان گفتم ما برای بار دوم آن ایالت های سابق ایران را از دست دادیم. بخش مهمی از کشورهای شمال ایران در فاصله مرزهای ایران تا مرزهای جنوبی روسیه، جزئی از ایران بزرگ فرهنگی به شمار می آیند. بخش هایی از ایران همچنان در آنجا مستقر است و اگر ما می توانستیم که رفتار و سیاست متفاوتی را اتخاذ کنیم، چه بسا منطقه بزرگی را بین خودمان و مرزهای جنوبی روس ها ایجاد می کردیم.
اهمیت قفقاز برای ایران فرهنگی
قفقاز برای ایران بزرگ فرهنگی بسیار مهم است. مرزهای ایران فرهنگی آن مرزهایی است که امروز وجود دارد و هیچ ادعای ارضی درباره مرزهای کنونی ایران ندارد و نخواهد داشت. اما مرزهای ایران بزرگ فرهنگی آن مرزهایی بود که وجود داشت. به نظر می آید باید بتوانیم سیاست فعال تری در جهت ایجاد نوعی از بازار مشترک در شرایط کنونی با مجموعه کشورهایی که در بازه مرزهای شمالی ما و جنوب روسیه قرار دارند، داشته باشیم. در منطقه اگر می خواهیم از خودمان دفاع کنیم، باید وارد مناسباتی شویم. بهترین منطقه ای که می توانیم با آن ها وارد مناسبات شویم، قفقاز است.
روابط پیچیده ایران و ترکیه
هرچند مساله به این سادگی نیست. مثلاً ما با ترکیه به لحاظ تاریخی مناسبات پیچیده ای داشته ایم و تا حد زیادی هم تا جنگ های ایران و روس، انقلاب مشروطه و حتی بعد از آن متوجه این مناسبات بوده ایم. اما در داخل ترکیه اتفاقاتی می افتد که با آنچه در داخل ایران به وقوع می پیوندد، ربط دارد. هنگامی که ترکیه متوجه شد زمان خلافت برای همیشه گذشته است و خلافت را لغو کرده بود، به مناسبت های دیگر تلاش می کند همان را تجدید کند. ما گاهی در ایران این سیاست را نوعثمانی می نامیم یا به نظر من درباره شخصی مثل اردوغان تا حدی درست متوجه نمی شویم و فکر می کنیم تلاش او بر این است که خلافت عثمانی - اسلامی را تجدید کند. معتقدم این دیدگاه اشتباه است.
کار اردوغان شکست می خورد
کاری که اردوغان در حال انجام است اما به لحاظ دینی در حال شکست خوردن است و به لحاظ ملی - اگر بتوان گفت – موفقیت آمیزتر است این است که یک منطقه بزرگ ترکی ایجاد کند اما ماهیت آن چیز دیگری است. اکنون در برخی از دانشگاه های ترکیه یک دبیرخانه مانندی ایجاد کرده اند برای به وجود آوردن وحدت ترکی بزرگی که از مرز شرق های اروپا تا ترکستان چین خواهد رفت. اما چرا این مساله برای ما مهم است؟ ترکیه به دنبال این است که امپراتوری بزرگ ترکی در کنار ایران ایجاد کند و در واقع سنگری برای آسیب زدن به ایران باشد. البته این کار امروزه عمل دشواری است، زیرا به رغم آنچه در داخل انواع گروه های تجزیه طلب و گریز از مرکز بیان می کنند، چنین چیزی وجود ندارد، برای اینکه زبان های فرهنگی در منطقه تعداد بسیار اندکی دارد.
فارسی قدیمی ترین زبان جدید دنیا
زبان فارسی یکی از این زبان ها و از قدیمی ترین و استوارترین زبان هاست. فارسی قدیمی ترین زبان جدید دنیاست، یعنی از هزار سال پیش ما چنین حرف می زنیم و چنین می نویسیم. بنابراین فقط چنین زبان هایی هستند که به زبان های فرهنگی بزرگ تبدیل شدند. زبان ترکی زبان استاندارد ندارد و نمی تواند در شرایط کنونی داشته باشد. شما اگر از آذربایجان ایران به آن سوی مرز بروید و از ترکیه عبور کنید دیگر زبان همدیگر را نخواهیم فهمید. کار مهمی که ترکیه انجام می دهد این است که زبان استانداردی ارائه دهد و مرکز این کار یکی از دانشگاه های ترکیه است. با این کار ترکیه در پی این است که بتواند زبان های ازبکی، قرقیز، تاتار، ترکمن و... را به زبانی که محصول دوران آتاتورک است، نزدیک کند. این خطر بزرگی برای ماست. تجدید خلافت اسلامی از هم اکنون شکست خورده است و نمی تواند به دلایل گوناگون موفق شود اما این کار می تواند موفق شود. کوشش اردوغان بر این است که بازار مشترک بزرگی در منطقه ای وسیع ایجاد کند و به تدریج از طریق این کار، امپراتوری ترکیه بزرگ را با ایجاد زبان و فرهنگ معیار شکل دهد.
ایران به اندازه کافی قدرتمند است
البته این مساله اگر در بیرون از مرزهای ایران اتفاق می افتاد چندان برای ما خطری نداشت. ایران به اندازه کافی کشور قدرتمندی است و سابقه ملی، تاریخی، وحدت و دولت استواری که در همه دوره ها داشته به رغم همه اتفاقاتی است که افتاده است. اما این بار همسان سازی ترکستان بزرگ در داخل ایران نمایندگانی دارد که ما تاکنون خیلی به آن ها بها ندادیم و متوجه نشدیم که چه اتفاقی در داخل در حال وقوع است. این خطر در بخش های مهمی از داخل ایران برای ما وجود دارد که می تواند برای وحدت کشور بسیار مضر باشد.
دولت ایران دولت ملی است
طرح ایران در شرایط کنونی سیمانی نیست که ما بتوانیم از طریق آن این سازه ای را که تزلزلی در آن ایجاد شده استحکام بخشیم. فهم ما از ایران مهم است. تا ۳۰ یا ۴۰ سال پیش عمده رسانه ها در دست دولت بود اما این انحصار به شدت از دست دولت ها خارج شده و حفظ این انحصار نیز امکان پذیر نخواهد بود. هر دولتی یا دولت ملی است یا دولت نیست. دولت ایران دولت ملی است. عربستان هم چون ملی نیست، دولت نیست. دولت ملی دارای منافع ملی است و منطق ملت بودن و دولت ملی بودن خود را بر آن کسی که در رأس آن دولت قرار دارد، تحمیل می کند.
ایران به یک نظریه نیازمند است
اینکه گفتم ایران به یک نظریه نیازمند است و ما این نظریه را نداشتیم و ضرورت آن را نیز احساس نمی کردیم از اینجا ناشی می شود که تحولات اساسی ای در مناسبات استراتژیک منطقه ایجاد شده که ما آن مناسبات را نمی شناختیم و در آن مناسبات قرار نداشتیم. ایران یک تئوری بود که ما به صورت غریزی آن را حفظ کرده بودیم و با آن فکر می کردیم اما امروز این مساله ضرورت پیدا کرده و اتفاقاتی که در منطقه افتاده نشان می دهد ممکن است بحران به ضرر ایران عمیق تر شود. بحران ها در منطقه در حال شدیدتر شدن است. یکی از آن بحران ها در داخل می تواند اثرات مخربی برای وحدت ملی ما و وحدت سرزمینی ما به صورت ایذایی داشته باشد.
حفظ وحدت ملی در گرو حفظ تاریخ ملی
اگر بخواهیم از این بحران با کمترین آسیب به منافع ملی ایران بگذریم باید به این نکته توجه کنیم که بخشی از منافع ملی و فرهنگی ما در منطقه قفقاز قرار دارد و ما به طور طبیعی در این مناطق دوستانی داریم و در این منطقه است که ما می توانیم یکی از قطب های مهم فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، دیپلماسی تبدیل شویم که برای ما بسیار مهم است. ما برای رسیدن به این نقطه باید پیش از هر کاری امکانات شرایط وحدت ملی را تحکیم کنیم. وحدت ملی را با تاکید بر تاریخ ملی باید حفظ کرد و ایران را به عنوان فصل جدیدی از یک وحدت تاریخی بفهمیم و به دبستان ها، دبیرستان ها و دانشگاه ها ببریم و آموزش دهیم.

منبع: روزنامه فرهیختگان