با مکافات یک قطره نفت صادر می‌کردیم

شرق - وحید صابری: آخر هفته گذشته غلامحسین حسن تاش چهره آشنای صنعت نفت میهمان موسسه مطالعات دین و اقتصاد شد تا از شرایط جنگی بگوید و اینکه نفت چگونه با تمام سختی ها مانند تحریم بیمه کنندگان و خریداران، آتش لحظه به لحظه دشمن و بمباران پالایشگاه ها و مسیرهای انتقالی نفت و گاز صادر می شد. مهم ترین نکات طرح شده از سوی حسن تاش در ادامه آورده می شود.
من هرچقدر که برای این جلسه به جست وجو در منابع برای تجربه صنعت نفت در دوران دفاع مقدس پرداختم بیشتر با کمبود منابع در این موضوع مواجه شدم. هرچقدر که در این زمینه کار بشود به اعتقاد من جا برای کارکردن بیشتر دارد. به اعتقاد من ما خیلی کم از این تجربه استفاده کردیم و خیلی زود این تجربه را فراموش کردیم. می خواهم خاطرات خودم را به عنوان یک مسوول از شرایط کشور در آن هشت سال و اداره امور در آن شرایط برای شما تصویر کنم. چگونگی اداره کشور در آن شرایط حیرت آور است و فکر می کنم اگر کشورهای پیشرفته چنین تجربه ای داشتند قطعا مانور زیادی روی این موضوع می دادند و این تجربه را به عنوان یک افتخار و عامل انگیزشی بزرگ استفاده می کردند.
من صحبت های خودم را در دو بخش تقدیم شما می کنم: بخش اول مشکلات تامین نیاز انرژی داخلی کشور و بخش دوم چگونگی صادرات و ایجاد درآمد ارزی.
تقریبا تمام میادین نفتی و عمده پالایشگاه ها و تاسیسات نفتی ما در نیمه غربی کشور قرار دارد و میادین نفتی ما فوق العاده به خاک عراق و جبهه جنگ نزدیک است. نقشه ای که صدام به عنوان عربستان بزرگ یا عربستان۲ منتشر کرد نشان می دهد که هدف عمده صدام این بود که بتواند ارتباط خوزستان را با بقیه کشور قطع کند. اتفاقی که اگر می افتاد بقیه کشور در سرما یخ می زد. چون در آن زمان ۹۵درصد انرژی ما از نفت و گاز تهیه می شد. سهم گاز در آن زمان حدود ۱۰درصد بود که آن هم فقط از گاز همراه با نفت تامین می شد؛ یعنی توان استفاده از میادین مستقل گازی وجود نداشت. چنانچه این اتفاق می افتاد شاید ما هرگز توان پس گرفتن آن را هم پیدا نمی کردیم چون در شرایطی که حتی سوخت هواپیما به ما نمی فروختند، تانک ها و ماشین ها و هواپیماهای ما سوخت نداشتند که حرکت کنند. ما باید همزمان هم نیازهای انرژی کشور را تامین می کردیم و هم برای اقتصادی که از سال ۵۲ به شدت به نفت وابسته شده بود، با صادرات، ارز تهیه می کردیم.
میادین گازی ما پراکندگی بیشتری دارند و دورتر از مرز عراق قرار گرفته اند اما میادین نفتی عمدتا در خوزستان و بخشی هم در استان لرستان قرار دارند. دو مسیر برای انتقال نفت به باقی کشور وجود داشت؛ نخست مسیری که به خط اهواز-تهران معروف بود که از استان لرستان به سمت تهران می آمد و مسیر دیگر مسیر مارون-اصفهان بود. در آن زمان روی نفت خام پس از استخراج، ۳۰واحد بهره برداری فرآوری های اولیه مانند جداکردن گاز از نفت را انجام می دادند و بعد در تلمبه خانه ای به نام گوره جمع و از آنجا برای صادرات به جزیره خارک پمپ می شد. یا از دو مسیری که عرض کردم به پالایشگاه های داخلی پمپ می شد. مسیر
اهواز- تهران، یک پالایشگاه در کرمانشاه را تغذیه می کرد و بعد به پالایشگاه تهران می آمد و بخشی از آن هم به پالایشگاه تبریز می رفت. از مسیر مارون- اصفهان هم برای تامین نفت پالایشگاه اصفهان و جبران کمبود پالایشگاه تهران استفاده می شد. در آن دوره هفت پالایشگاه در کشور وجود داشت. پالایشگاه آبادان که بزرگ ترین پالایشگاه کشور بوده و هست، آن موقع با ظرفیت تولید ۳۵۰هزاربشکه بلافاصله بعد از شروع جنگ از رده خارج شد. این پالایشگاه از آنجا که در خط مقدم جبهه قرار داشت، امکان استفاده از آن به هیچ وجه مقدور نبود و تنها کاری که کردیم آن بود که تا جایی که توانستیم با چیدن بشکه های فلزی و ماسه، از پالایشگاه حفاظت کنیم و با تخلیه مخازن، آنها را از انفجار مصون نگه داریم. پالایشگاه اصفهان هم که در رژیم سابق ساخته شده بود، قبل از اینکه به بهره برداری برسد، با وقوع انقلاب اسلامی توسط پیمانکار آمریکایی رها شد. راه اندازی آن هم بسیار مشکل بود و امکان استفاده از ظرفیت کامل آن وجود نداشت.
صنعت نفت، جبهه اقتصادی جنگ بود. جالب است بدانید زمانی که جبهه ها فعال بودند، خیالمان راحت بود چون هواپیماها و توان نظامی دشمن درگیر بود و ما می دانستیم که حمله های کمتری خواهیم داشت اما به محض آرام ترشدن جبهه، حملات به تاسیسات نفتی شروع می شد و این حملات بسیار براساس دانش، اطلاعات و حساب شده بود. دشمن نقاط کلیدی را به خوبی می شناخت؛ هم خود پالایشگاه ها و هم مسیر انتقال نفت بارها مورد حمله قرار می گرفت. پالایشگاه تبریز در طول جنگ ۲۸بار مورد حمله قرار گرفت. تلمبه خانه های مسیر مارون اصفهان، شاید بیش از ۳۰بار مورد حمله قرار گرفتند. تاسیسات قابل توجهی در بندر ماهشهر قرار داشت که در گذشته برای صادرات محصولات پالایشگاه آبادان استفاده می شد و با تعطیلی این پالایشگاه می شد از آن برای واردات فرآورده ها استفاده کرد که آن مسیر هم از آنجا که تلمبه خانه های مشترکی با بخش های دیگر داشتند، همواره مورد حمله قرار داشت. بندر ماهشهر و بندر امام هم خیلی زود درگیر جنگ شدند و امکان استفاده از آنها وجود نداشت.
در چنین شرایطی باید توزیع فرآورده های نفتی مدیریت می شد که به همین دلیل کوپن بنزین توزیع شد. چیزی که من می خواهم بر آن تاکید کنم این است که صنعت نفت لحظه ای از بازسازی عقب نشینی نکرد. برای مثال خاطره ای می گویم؛ روزی برای ما خبر آمد که پالایشگاه تبریز موردحمله قرارگرفته و تلفات هم داده بود، من به همراه آقای آقازاده، وزیر وقت قصد داشتیم که راهی تبریز شویم که خبر آمد به پالایشگاه اصفهان هم حمله شده است. من وقتی به تبریز رسیدم تعطیلات پنجشنبه و جمعه بود و شنبه و یکشنبه هم تاسوعا و عاشورا بود. با توجه به شرایط روانی، مدیران پالایشگاه به من گفتند که این چهار روز را کلا فراموش کن! من که با وزیر تماس گرفتم، ایشان گفتند ما حتی یک ساعت هم نباید وقت را هدر دهیم. قرار شد تعدادی جوشکار و برشکار از تهران بیایند که در این چندروز، کار را پیش ببرند و ما هم به عمد این خبر را بین کارکنان شایع کردیم. کارکنان پالایشگاه که این خبر را شنیدند خودشان پیش آمدند و گفتند ما اجازه نمی دهیم کسی غیر از ما این کار را بکند و خودشان آمدند و در آن چهار روز کار را پیش بردند. اگر ما ذره ای در بازسازی کوتاهی می کردیم، کشور فلج می شد و اگر صنعت نفت از کار می افتاد شاید خیلی زود کشور متحمل شکست در جنگ می شد. در طول سال های جنگ، آمار نشان می دهد که روند مصرف بنزین و دیگر فرآورده ها در کشور افزایشی بوده. این خود نشان می دهد صنعت نفت ضمن حفظ وضع موجود، ظرفیت تولید را توسعه داده است. در این دوره میدان گازی گورزین در قشم و میدان گازی سرخون در شمال بندرعباس و بهره برداری از پالایشگاه گاز هاشمی نژاد در سرخس آغاز شد. خط لوله سرخس به نکا کشیده شد و نیروگاه نکا را تغذیه کرد. در آن دوره پالایشگاه کنگان ساخته شد و دو میدان گازی به نام نار و کنگان به بهره برداری رسید و شبکه گازرسانی به شدت توسعه پیدا کرد. درست در روزهایی که تهران زیر آتش موشکی عراق بود، شرکت گاز فرصت را برای لوله کشی گاز مغتنم می شمرد و از نبودن مردم در شهر و نبود مشکلات ترافیکی استفاده می کرد تا این عملیات راحت تر انجام شود.
بخش دوم، بخش صادرات است؛ پیش از انقلاب بیش از ۱۵درصد نفت کشور از میادین دریایی تامین می شد که با شروع جنگ تقریبا همه این میادین به علت مشکلات امنیتی تعطیل شدند، که این خود در میادین مشترک باعث استفاده بیشتر شرکای ما از این میادین شد. در دوران جنگ دوهزارو۸۰۰ حمله به جزیره خارک ثبت شده که تاسیسات صادرات نفتی ما در آن قرار داشت. کشتی ها نیز مرتبا مورد حمله قرار می گرفتند که همین باعث شده بود بیمه های بین المللی حاضر به بیمه کردن کشتی های ما نباشند. از سال ۶۳ که این حملات گسترش پیدا کرد شرکت ملی نفتکش که تا پیش از انقلاب چند عدد یدک کش برای خدمات فنی داشت، توسعه پیدا کرد و کشتی های زیادی خریداری کرد و ما با کشتی های خودمان نفت خام را ابتدا از جزیره خارک به جزیره سیری (که سال ۶۵ مورد حمله قرار گرفت و دیگر امکان استفاده از آن نبود) و بعدها به منطقه هرمز می بردیم و در آنجا به صورت کشتی به کشتی به خریدار تحویل می دادیم. کشتی های بزرگی خریداری شده بود که از آنها در سطح دریا و در منطقه هرمز به عنوان اسکله استفاده می شد. خود این کشتی ها در مسیر بارگیری از خارک تا منطقه تحویل، مرتبا مورد حمله قرار می گرفتند. از اواسط جنگ این کشتی ها به صورت کاروان درمی آمدند و این کاروان تحت پوشش نیروی دریای و نیروی هوایی قرار می گرفت. در بعضی شرایط که خطر بیشتر بود هواپیماهای ما بالای سر این کاروان پرواز می کرد که اگر هلیکوپتری برای حمله به کشتی ها می آمد آن را بزنند. در شرایط عادی تر خلبان در پایگاه عسلویه در هواپیما آماده بود تا در صورت اعلام خطر بلافاصله بلند شود. ما در جزیره خارک
هشت میلیون بشکه توان بارگیری داریم اما در آن شرایط هیچ اسکله ای برای صادرات نداشتیم. خودم در چنین شرایطی در جزیره خارک بودم که قسمت های سالم خطوط مختلف لوله را به هم ارتباط دادیم تا نفت به اسکله تی برسد و ما از آنجا با یک شلنگ ۲۲ اینچی نفت را به کشتی منتقل کردیم. کشتی که به اسکله متصل نبود با چند یدک کش مهار شده بود تا ارتباط قطع نشود. یک روز ما ساعت دو بارگیری را شروع کردیم و ساعت شش به ما خبر دادند که باد کشتی را جابه جا کرده و شلنگ قطع شده و نفت به داخل دریا می ریزد. من اینها را می گویم تا برای شما تصویر کنم که ما با چه مکافاتی باید یک قطره نفت را صادر می کردیم تا ارز مورد نیاز کشور تامین شود. همه اینها در شرایطی بود که کشور در تحریم بود و شرکت های بزرگ پخش کننده نفت که عمدتا آمریکایی بودند از خرید نفت ایران منع شدند و ما مجبور شدیم خودمان به دنبال خریدار بگردیم. در دولت آقای موسوی کمیته ای به نام BTC درست شد که ماموریتش این بود که کشورهایی را که به ما صادرات داشتند، وادار کند که از ما به اندازه صادراتشان نفت بخرند.
در سال ۱۹۸۶ همزمان با تمام این مشکلات ، در اوپک اتفاق عجیبی افتاد. وزیر نفت عربستان در اجلاس اوپک اعلام کرد کشورهای اوپک دایما تولیدشان را برای حفظ قیمت کاهش داده اند اما این کار اشتباه است و ما سهم بازار خود را از دست داده ایم؛ بنابراین ما باید تولید خود را افزایش دهیم تا سهم بازارمان حفظ شود و مهم نیست اگر قیمت نفت کاهش پیدا کند. خود عربستان این کار را عملا شروع کرد. نفتی که قبل از آن ۲۷دلار بود به شش دلار سقوط کرد. چند سال پیش معاون نفت وزارت خارجه آمریکا، در یک مصاحبه اعتراف کرد که این کار در آن زمان سیاست آمریکا بود تا ایران را به پایان جنگ مجبور کرده و همچنین فروپاشی شوروی را تسریع کند. نکته ای که می خواهم روی آن دست بگذارم این است که با همه سرمایه گذاری صدام برای جلوگیری از صادرات نفت ایران و حمایت های جهانی از او، بازهم برای گرفتن توان ایران نظام سلطه مجبور بود که از چنین سیاست هایی استفاده کند که این خود نشانگر شکست دشمن در متوقف کردن صادرات نفت ایران است.
همان طور که در ابتدای صحبتم عرض کردم ما این تجارب را ثبت و ضبط و بالطبع استفاده نکردیم. ما متاسفانه جزو معدود کشورهایی هستیم که همین الان ۹۸درصد انرژی کشورمان از نفت و گاز تامین می شود و این منابع در مناطق خطرپذیر قرار دارند. تجربه جنگ حتما باید ما را به فکر می انداخت که سبد انرژی مان را متنوع کنیم. به نظرم شاید بهترین نوع انرژی برای ما انرژی خورشیدی باشد که تاسیسات مجتمعی ندارد و پراکندگی زیادی دارد و حتما باید سهم بارزی برای آن در نظر می گرفتیم.
نکته دیگر اینکه درست است که در جنگ سخت افزارها آسیب می بینند اما نرم افزارها توسعه پیدا می کنند. نیروی انسانی، اطلاعات و تحقیقات، سازماندهی و مدیریت که بال های توسعه هستند در زمان جنگ بسیار پیشرفت می کنند. ما در شرایط جنگ با بحث هایی مانند آمایش سرزمین که بعضا کم اهمیت جلوه می کنند، درگیر بودیم و به اهمیتش پی می بردیم؛ اما متاسفانه نه از انگیزه انسانی و نه از توان مدیریتی و ساماندهی ای که در جنگ به وجود آمده بود استفاده نکردیم. ما از سال ۵۲ تا سال ۸۴، هم در شاخص بهره وری نیروی انسانی و هم در شاخص بهره وری سرمایه، همواره رشد منفی داشته ایم جز سال های جنگ؛ یعنی تنها سالی که بهره وری افزایش پیداکرده، سال های جنگ بوده است. ما خیلی زود از این مسیر برگشتیم و به فکر مانور تجمل افتادیم. خیلی زود به فرهنگ نفتی برگشتیم.
آخرین نکته اینکه چرا این نقاط قوت خیلی زود از دست رفت؟ جواب اینکه این عقیده بین مسوولان ما گسترش پیدا کرد که در طول جنگ فرهنگ آخرت طلبی در کشور ما رواج یافته و با این فرهنگ نمی توان دنیاسازی کرد. چیزی که حتی به لحاظ نظری و علمی هم غلط و مغایر اندیشه جامعه شناسانی چون وبر است. این حرف ها در دوره های مدیریتی که برای مسوولان گذاشته می شد القا می شد و بعدها من اینها را از مدیران رده بالای کشور می شنیدم. اینگونه بود که فرهنگ مانور تجمل در کشور کلید زده شد.