ایران نقش محوری خود را در منطقه باز می یابد

دیپلماسی ایرانی: علی اکبر ولایتی، منوچهر متکی، سعید جلیلی، حسن روحانی و علی اکبر هاشمی رفسنجانی همه نام هایی است که در سیاست خارجی ایران فعال بوده اند. در حالی که برخی از کاندیداها سخن از تغییر روابط خارجی ایران و رابطه با آمریکا می گویند، احمد جنتی، خطیب نمازجمعه این شعار را به یک شوخی تعبیر کرد و گفت رئیس جمهور نمی تواند از این کارها بکند. جایگاه سیاست خارجی در انتخابات آینده و اهمیت حضور هاشمی رفسنجانی در این انتخابات و رویکردهای او در سیاست خارجی موضوع مصاحبه ما با دکتر محمدجواد حق شناس بوده که در زیر می خوانید:

رئیس جمهور چه جایگاهی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی دارد؟ برخی معتقدند که با توجه به قانون اساسی و قواعد حاکم بر سیاست گذاری کلان در کشور رئیس جمهور چندان جایگاهی ندارد و نمی تواند در سیاست های کلان خارجی کشور چندان موثر باشد. شما این نگاه را قبول دارید؟

نه. من بر این باورم که سیاست خارجی در جمهوری اسلامی ایران به دوره های مختلف روسای جمهوری قابل تفکیک و تمایز است. ما می توانیم سیاست خارجی جمهوری اسلامی را به دوره دولت موقت، دوره جنگ، دوره سازندگی، دوره اصلاحات و دوره دولت آقای احمدی نژآد تقسیم بندی کنیم. این نشان دهنده این است که موقعیت رئیس جمهور به عنوان دومین مقام در ساختار جمهوری اسلامی و کسی که از سوی مردم به عنوان رئیس قوه مجریه انتخاب می شود تا چه اندازه در سیاست خارجی ایران موثر است. به لحاظ عملیاتی نیز هر گاه یک انتخابات ریاست جمهوری در پایان دوران یک رئیس جمهور برگزار می شود و فردی جدید رئیس جمهور می شود، نوع گفتمان حاکم بر سیاست خارجی تغییر می کند. حتی روابط ما با کشورهای جهان نیز در دوره های مختلف متفاوت است. از این منظر است که دولت های خارجی که به نوعی رابطه با جمهوری اسلامی برای آنها موضوعیت دارد در آستانه هر انتخابات ریاست جمهوری که به تغییر رئیس جمهور مستقر می انجامد، در انتظار این می مانند که مردم چه کسی را به پاستور می فرستند و تلاش می کنند که روابط خود را بر اساس این وضعیت سازماندهی کنند. بنابراین به نظر من انتخابات ریاست جمهوری کاملا در سیاست خارجی جمهوری اسلامی موثر است و این مسئله به یک ترم شناخته شده برای کشورهایی شده که رابطه با جمهوری اسلامی برای آنها دارای اهمیت است.

در انتخابات ریاست جمهوری پیش رو جایگاه مسائل سیاست خارجی را چگونه ارزیابی می کنید؟

در انتخابات ریاست جمهوری سال 92 به نظر من ما با یک سه ضعلی جدی و تاثیر گذار روبرو هستیم. شاید این انتخابات از این بابت متفاوت تر از تمام انتخابات های گذشته باشد. به این شکل که ما یک مثلث تاثیرگذار در انتخابات مواجهیم که قاعده این مثلث به انتخابات کنندگان بر می گردد که در وهله اول مردم هستند که نزدیک به 50 میلیون ایرانی واجد شرایط رای در داخل و خارج کشور هستند. برخلاف انتخابات مجلس و شوراها، ایرانیان خارج از کشور در انتخابات ریاست جمهوری می توانند شرکت کنند و 66 هزار شعبه اخذ رای در کشور و 258 شعبه اخذ رای در خارج از کشور برای انتخابات 92 پیش بینی شده است. در کنار مردم، باید به نقش نخبگان و گروهها و احزاب سیاسی در قاعده این مثلث توجه کرد که می توانند به این مخاطبان جهت دهند و در انتخابات تاثیر گذار هستند.

ضلع دیگر این مثلث به جایگاه حاکمیت و نظام سیاسی و کسانی باز می گردد که بر انتخابات تاثیر گذار هستند. مثلا وزارت کشور، استانداران، فرمانداران و روسای برگزار کننده انتخابات به عنوان مجری و شورای نگهبان و هیئت های نظارت به عنوان ناظر و رسانه ها به خصوص صدا و سیما که مناظره های انتخاباتی را برگزار می کند. در راس این ها سیاست های مقام معظم رهبری است که به عنوان مثال ایشان در نوروز امسال از همه سلایق سیاسی دعوت کردند که در انتخابات شرکت کنند و گفتند که فقط یک رای دارند و آن را کسی نمی داند.

ضلع سوم انتخابات که به نظر من در این دوره بسیار متفاوت از دوره های قبل است، تاثیر فضای بین المللی بر فضای انتخاباتی است. دولت فعلی با اتخاذهای سیاست های تندروانه در سیاست خارجی فضای روابط کشورمان با خارج را دچار تنش کرد. این تنش با اتخاذ مواضعی مثل  هلوکاست یا مسئله تقابل با اسرائیل برای نابودی این کشور و یا مواضع هسته ای به اتخاذ سیاست های تنبیهی علیه جمهوری اسلامی ایران منجر شد. این اتفاق بی سابقه بود و در این دوره پنج قطعنامه سازمان ملل علیه ایران صادر شد. این قطعنامه ها با تحریم های یکجانبه آمریکا و اروپا و دیگر کشورهای هم پیمان همراه شد. بنابراین روندی شکل گرفته که به طور جدی در حوزه مسائل داخلی موثر بوده است. به عنوان مثال بحث تحریم ها بر صادرات نفت ایران تاثیرگذار بوده است و در حال حاضر بر اساس آمار 6 ماه گذشته متوسط صادارت نفت ایران به حدود 900 هزار بشکه در روز رسیده است. از سوی دیگر تحریم های مالی و پولی در کنار سیاست های نادرست دولت در حوزه مالی و پولی منجر به سقوط ارزش پول ملی شد و ارزش برابری پول ایران با دلار به نزدیک به یک چهارم کاهش یافت. این شوکی را به خانواده های ایرانی وارد کرد. این مسئله منجر شده که تاثیر مسائل بین المللی بر انتخابات به طور جدی دیده شود. در کنار این مسئله صدها کانال ماهواره ای به رصد و پوشش اخبار انتخابات ایران مشغولند.

طبیعتا انتظار این وجود دارد که افرادی که وارد صحنه انتخابات می شوند در مورد مسائلی که برای مردم اهمیت دارد اظهار نظر کنند. امروزه اقتصاد و معیشت موضوع مهم همه خانواده های ایرانی است و این با مسئله تحریم ها گره خورده است. کاهش ارزش پول ملی یکی از مشکلات کشور است و همه مردم از این که در یک سال گذشته دارایشان به یک سوم کاهش یافته ناراحت هستند. در کنار این، از دست رفتن جایگاه بین المللی ایران برای بسیاری ناراحت کننده است. بنابراین تاثیر سیاست خارجی در این انتخابات بسیار جدی و پررنگ است.

طبیعی است که این سوال برای همه رای دهندگان ایجاد می شود که کسی که قرار است سکان اداره کشور را برای مدت حداقل چهار سال در دست بگیرد، چه رویکردی در سیاست خارجی دنبال می کند و چگونه می خواهد روابط ایران با دنیای خارج را تنظیم کند. چگونه می تواند سیاست خارجی را اداره کند که تحریم ها برداشه شوند و یا حداقل کاسته شوند تا فشار آن بر مردم کاهش یابد. در عین حال این فرد چگونه می تواند به افزایش پرستیژ و ارتقای جایگاه ایران در سطح منطقه و در نظام بین المللی کمک کند؟ مردم می خواهند نام ایرانی و گذرنامه ایرانی در سطح جهان معتبر و آبرومند باشد.

از این منظر است که می بینیم تعداد زیادی از افرادی که برای این انتخابات اعلام آمادگی کردند از متخصصین سیاست خارجی هستند. کاندیدا شدن دو وزیر خارجه سابق و دو مذاکره کننده ارشد کشورمان و یک رئیس جمهور سابق نشان می دهد که سیاست خارجی یک محور جدی این انتخابات است.

شما به مسئله تحریم ها اشاره کردید و این که مردم انتظار د ارند رئیس جمهور آینده می خواهد با مسئله تحریم ها چه کند. ولی برخی معتقدند که رئیس جمهور نمی تواند روند کنونی را تغییر دهد و آقای جنتی مثلا اشاره کردند که شعار رابطه با آمریکا از سوی کاندیداها یک شوخی است و این در حیطه کار رئیس جمهور نیست. نظر شما در مورد این مسئله چیست؟

حوزه تصمیم گیری در مسائل کلان کشور حوزه ای است که در رابطه رئیس جمهور و رهبری و رئیس جمهور و مجلس و شورای عالی امنیت ملی تنظیم می شود. حوزه وظایف  خطیب جمعه تهران در این حوزه ها نیست و دور از وظایف و موقعیت خود سخن گفته است. همین که تاریخ روابط خارجی جمهوری اسلامی به پنج دوره متفاوت تقسیم می شود نشان می دهد که رئیس جمهور کاملا در سیاست خارجی تاثیرگذار است. توجه کنید که رهبری جمهوری اسلامی از پس از پایان جنگ تاکنون یکسان بوده است ولی سه رئیس جمهور در کشور تجربه کرده ایم. دولت سازندگی، دولت اصلاحات و دولت احمدی نژآد. این سه رئیس جهور هر کدام سه سیاست خارجی متفاوت را دنبال کردند. در دوره سازندگی آقای هاشمی رفسنجانی سیاست تنش زدایی را در دستور کار سیاست خارجی قرار داد و گفتگوی انتقادی با اروپا در دستور کار قرار گرفت. روابط با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به خصوص عربستان سعودی به سرعت بهبود می یابد و روابط تنش آلودی که ما با کشورهای عربی در دوره جنگ داشتیم و در کشتار سال 66 مکه به اوج خود رسید، در فاصله کوتاهی بر اساس محور سیاست خارجی دولت آقای هاشمی تغییر می کند و ایران و عربستان دو بال جهان اسلام در کنار یکدیگر قرار می گیرند.

همچنین وقتی آقای خاتمی به ریاست جمهوری انتخاب شد، ایشان با طرح ایده گفتگوی تمدن ها سیاست خارجی را به سمتی بردند که گفتگوهای انتقادی اروپا به عنوان مثال به گفتگوهای سازنده تبدیل شد. اروپایی که تا پیش از آن هیچ گاه پذیرای روسای دولت ایران نبود، به یکی از میزبان های رئیس جمهور ایران تبدیل می شود و در دعوت از آقای خاتمی بر یکدیگر پیشی می گیرند. برلین، رم، پاریس، مادرید، بروکسل میزبان رئیس جمهور ایران می شوند و مجالس این کشورها محل سخنرانی رئیس جمهور کشورمان می شود و هزاران نخبه این کشورها پای صحبت آقای خاتمی می نشستند. این ها همه باعث اعتبار و آبروی کشور می شد. در همان زمان در حالی که ایران تحت تحریم آمریکا بود شرکت توتال فرانسه 4 میلیارد دلار در عسلویه سرمایه گذاری می کند. بنابراین به واسطه سیاست خارجی آقای خاتمی ما شاهد اوج و شکوفایی اقتصاد و دیپلماسی بودیم.

متاسفانه این روند با رفتارها و سیاست های نادرست دولت فعلی تغییر می کند و امروز شاهد بدترین وضع در سیاست خارجی و اقتصاد کشور هستیم. بدترین نوع رابطه بین ایران و کشورهای منطقه را ما امروز در اثر سیاست های خارجی آقای احمدی نژآد شاهد هستیم. آقای احمدی نژاد به دلیل اتخاذ استراتژی نادرست، با وجود سفرهای خارجی زیاد، هیچ دستاوردی برای کشور نداشته است.

بنابراین این انتظار در جامعه وجود دارد که کاندیداهای ریاست جمهوری در مورد رابطه با آمریکا، حضور ایران در منطقه و نوع رابطه ایران با کشورهای منطقه به خصوص مسئله سوریه و سیاست ایران در پرونده هسته ای اظهار نظر کند و برنامه های خود را بگوید. مشکلاتی که در اثر تحریم ها برای کشور ایجاد شده موضوعی نیست که مردم نسبت به آن بی تفاوت باشند. کاندیداها نمی توانند صرفا با بازی با کلمات و اظهار نظرهای کلی به مردم وعده دهند باید دقیقا معلوم کنند با مسئله تحریم ها که کشور را با مشکلات زیادی روبرو کرده و سرمایه های کشور امروز در حال برباد رفتن است و بزرگترین بحران های اقتصادی را در کشور امروز شاهدیم، می خواهند چه کنند.

ورود آقای هاشمی رفسنجانی به عرصه انتخابات مورد توجه جدی رسانه های بین المللی قرار گرفت. این مسئله چرا مورد توجه قرار گرفت و از سوی دیگر نگاه آقای هاشمی به سیاست خارجی در حال حاضر چگونه است؟

آقای هاشمی معروف به میانه روی و اعتدال گرا و خردگرایی و پیروی از عقلانیت هستند. این مسئله نه فقط در سیاست داخلی و اقتصاد که در سیاست خارجی نیز محور عملکرد ایشان بوده است. برای فضای بین المللی که امروز با واقعیتی به نام ایران روبروست، اهمیت دارد که چه کسی در ایران بر سر کار می آید و قدرت می گیرد. دنیا علاقه ای به تقابل و جنگ با ایران نیست. همانطور که ما علاقه داریم دنیا به خواست های ما توجه کند، دنیا هم انتظار دارد که کسانی که در ایران بر سر کار می آیند به خواست های آنها توجه کند و مسائل اختلافی با رویکردهای عاقلانه و دیپلماتیک حل و فصل شود. آقای هاشمی سیاستمدار عملگرایی است که به اصول و مبانی انقلابی پایبندی دارد و برای به ثمر رساندن انقلاب سالها مبارزه کرده و در این راه هزینه های زیادی پرداخته است.

اما ایشان در عرصه سیاسی نشان داده است که با واقعیات موجود کنار می آید و مسائل و مشکلات و موقعیت ها و پتانسیل ها را به خوبی می شناسد. ایشان به خوبی می داند که چگونه در شرایط بحران و تصمیم گیری ناگزیر و در موقعیت بد و بدتر با عملگرایی و واقع گرایی از گزینه بدتر و پرهزینه تر احتراز کند. این نگاه با توجه به مشکلاتی که امروز در منطقه و جهان با آن روبرو هستیم، مورد نیاز امروز ایران است. قدرت های بین المللی نیز به این ویژگی آقای هاشمی توجه دارند و فکر می کنند که با حضور ایشان در جایگاه رئیس جمهور ایران در یک فضای مناسب می توانند یک فضای گفتمانی را فراهم کنند که در آن در عین حال که ایران می تواند به دنبال منافع ملی خود باشد، به مدیریت مسائل منطقه ای و بین المللی نیز توجه کند. آقای هاشمی درک درستی از مسائل منطقه و جهان دارد و می تواند کمکی باشد برای حل مشکلاتی که امروز منطقه با آن دست به گریبان است. با حضور ایشان دیپلماسی ایران مجددا پویا می شود و ایران نقش محوری در مدیریت بحران های منطقه ای را باز خواهد یافت و معادلات منطقه به نحو دیگری رقم خواهد خورد.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 16

انتشار اولیه: سه شنبه 31 اردیبهشت 1392/ باز انتشار: شنبه 4 خرداد 1392