نسل سرگردان عرب؛ ۱۰۰ میلیون بی سواد

دیپلماسی ایرانی: آموزش و پرورش از اصلی­ ترین پایه­ های خیزش تمدن­ هاست که امت­ ها و ملت­ ها را از چنگال جهل و عقب ماندگی و فقر به پیشرفت و سازندگی و سلطه و گاه نفوذ اقتصادی و سیاسی می کشاند.

دربرابر، ضعف وضعیت آموزشی و افزایش شمار بی سوادان آیندۀ توسعه در کشورها را به خطر می اندازد و نشانه ای خطرناک از پیدایش نسل هایی است که ممکن است سال ها و حتی دهه ها روند شکوفایی و توسعه را کند کنند و درنتیجه فرصت خیزش و پیوستن به کشورهای پیشرفته یا حتی در حال توسعه را نابود کنند.

در کشورهای عربی حدود 70 تا 100 میلیون شخص بی سواد زندگی می کنند که نسبت بسیار بالایی از آنها زنان اند. این برآورد نهادهای عربی و بین المللی مختفلی از وضعیت آموزش در کشورهای عربی است. با وجود کاهش شدید نسبت بی سوادی از دهۀ 1970، اما با توجه به افزایش جمعیت نسبت شمار بی سوادان هم در حال افزایش است.

این تفاوت در آمارها و نسبت ها این واقعیت تلخ و دشوار را پیش چشم می نهد که در وضعیت بحرانی و فاجعه بار منطقه که درگیر جنگ و نزاع های منطقه ای و فقر و اوضاع نامناسب اقتصادی و سنت ها و آداب و عادت های اجتماعی ای که نیمی از جامعه را از حق تحصیل محروم می کند در جهان عرب شمار کسانی که خواندن و نوشتن نمی دانند روز به روز افزایش می یابد.

تازه ترین آمار که مؤسسۀ عربی آموزش و فرهنگ و علوم (السکو) آن را منتشر کرده نشان می دهد که میانگین بی سوادی در کشورهای عربی همچنان در مقایسه با کشورهای در حال توسعه بالاست: 21 درصد اعراب یعنی حدود 96 میلیون تن دچار بی سوادی اند در حالی که نسبت میانگین جهانی بی سوادی 13.6 درصد است.

سازمان جهانی یونسکو در آمار خود شمار بی سوادان در جهان عرب را حدود 70میلیون شخص برآورد کرده است. در آمار مؤسسۀ عربی السکو نسبت زنان بی سواد به کل جمعیت بی سوادان در کل جهان عرب 25 درصد است اما در برخی کشورهای عربی به 60 درصد یا حتی 80 درصد هم می رسد.

این سازمان در گزارش خود نشان داده که حدود 6میلیون کودک که به سن تحصیل رسیده اند در کشورهای عربی وارد نهادهای آموزشی نشده اند و حدود 20- 30 درصد از کودکانی هم که به این نهادها می پیوندند در اولین دوره های تحصیل آن را رها می کنند.

امتی کتاب­ نخوان

این آمارها در واقعیت معرفتی و فرهنگی و وضعیت کتابخوانی در جهان عرب هم بازتاب آشکاری دارد که در مقایسه با کشورهای غربی و حتی کشورهای در حال توسعه کاملا مشهود است. بر اساس گزارش کمیتۀ پیگیری امور نشر در شورای عالی فرهنگ مصر در سال 2016، میانگین مطالعه در جهان عرب از یک چهارم صفحه برای هر فرد بیشتر نیست و می توان چنین برآورد کرد که این میانگین در سال گذشته کمتر هم شده باشد.

در سال 2003 در گزارش توسعۀ بشری صادره از یونسکو نیز آمده بود که از هر 80 فرد عرب یک نفر کتاب می خواند، در حالی که هر فرد اروپایی سالانه 35 کتاب می خواند.

در گزارش توسعۀ بشری صادره از مؤسسۀ فکر عربی در سال 2011 نیز آمده که هر فرد عربی سالانه 6 دقیقه مطالعه می کند در حالی که هر فرد اروپایی سالانه 200 ساعت مطالعه می کند.

پژوهشی که سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال 2015 منتشر کرده علت وضعیت نابه سامان آموزش در جهان عرب را پایین بودن بودجۀ بخش آموزش (کم تر از 5 درصد تولید ناخالص داخلی) و نبود استراتژی آموزشی مشخص و ضعف ساختار اداری و زیرساخت ها و امکانات مدارس و سطح پایین برنامه های آموزشی دانسته بود که البته جنگ ها و درگیری های منطقه نیز بر شدت آن می افزود.

بر اساس گزارش یونسکو دربارۀ تحقق اهداف برنامۀ «آموزش برای همگان» درگیری های منطقه ای عامل اصلی عدم تحقق هدف این برنامه بود. این گزارش نشان داده که حدود 34 میلیون کودک و نوجوان در مناطق جنگی، از همه مهم تر سوریه و عراق، به مدرسه نمی روند و این وضعیت هدف نابودی پدیدۀ بی سوادی در دست کم برخی کشورهای جهان عرب را هدفی بسیار دور از دسترس می کند. هدفی که بر اساس برخی گزارش ها تا سال 2050 دست نیافتنی خواهد ماند.

گزارش سازمان کودکان تا سازمان ملل متحد (یونیسف) در سال 2014 تأکید می کند که حدود 3 میلیون کودک سوریه ای در کشور خود و نیز در کشورهای مجاورشان امکان رفتن به مدرسه را ندارند و در سال 2016 نیز بیش از 1.7 میلیون کودک سوریه ای درون خاک سوریه بدون مدرسه مانده اند چون از هر سه مدرسه در سوریه یکی در جنگ ویران شده است.

تلاش ها و تجربه ها

در برابر چنین وضعیتی کشورهای عربی باید تلاش های خود را برای تحقق خیزشی واقعی در وضعیت آموزش و رفتن به سمت توسعه و پیشرفت را افزایش دهند.

در این راستا برخی گزارش های بین المللی بر ضرورت تحقق ثبات در کشورهای عربی ای که درگیر نزاع های داخلی هستند تأکید می کنند. توصیۀ دیگر این نهادها تدوین برنامه های آموزشی جدید و اصلاح نظام آموزشی و همچنین اجرای برنامه های سازنده برای جذب افراد تحصیل کرده در محیط کار است.

اعراب که به دینی ایمان دارند که همواره بر آموختن و خواندن و علم تأکید کرده تجربه های مشابهی پیش رو دارند که می توانند از آن استفاده کنند. یک نمونه کشور سنگاپور است که در زمان استقلال خود در 1965 کشوری بسیار عقب مانده با مردی بی سواد بود و با اجرای برنامه های آموزشی گسترده اکنون به یکی از کشورهای پیشرفتۀ جهان و چهارمین اقتصاد دنیا تبدیل شده است.

توجه حکومت ایالات متحده به اهمیت پیشرفت علمی پس از آنکه شاهد پیش افتادن شوروی در عرصۀ مطالعات فضا بود باعث شده که گزارش مشهور «ملت در خطر است» را در سال 1983 صادر کند که نشان می داد سیاستمداران امریکایی چه اهمیت بنیادینی به موضوع آموزش و نظام آموزش می دهند. این گزارش فریادی بلند برای بهبود وضعیت آموزش در کشور به منظور حفظ تفوق امریکا در جهان بود.

آمار بی سوادی در جهان عرب بر اساس تازه ترین گزارش سازمان یونسکو:

موریتانی: 48 درصد

یمن: 30 درصد

مراکش: 28 درصد

مصر: 24 درصد

سودان: 24 درصد

الجزایر: 20 درصد

عراق: 20 درصد

تونس: 18 درصد

سوریه: 14 درصد

لیبی: 9 درصد

لبنان: 6 درصد

امارات متحدۀ عربی: 6 درصد

عمان: 5 درصد

عربستان سعودی: 5 درصد

بحرین: 4 درصد

کویت: 4 درصد

اردن: 3 درصد

فلسطین: 3 درصد

قطر: 2 درصد

منبع: مرکز الروابط للبحوث و الدراسات الاستراتیجیه/تحریریه دیپلماسی ایرانی/11