درگذشت هاشمی و تأثیر آن بر آینده فضای سیاسی ایران

دیپلماسی ایرانی: آیت الله «علی اکبر هاشمی رفسنجانی» روز سه شنبه هفته گذشته در حرم بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در جنوب تهران برای همیشه در خاک آرمید. صدها هزار ایرانی در آن روز برای تشییع پیکر این چهره برجسته نظام در اطراف دانشگاه تهران و حرم امام خمینی گرد هم آمدند. تجمع مردم در این مراسم بسیار عظیم و گسترده بود و در نوع خود بزرگترین گردهمایی هفت سال اخیر به شمار می آمد.

به گزارش گاردین، درگذشت آیت الله هاشمی رفسنجانی موجب شد تا گروه های میانه رو در ایران برای همیشه از داشتن یک شخصیت کلیدی، تأثیرگذار و قدرتمند در عرصه سیاسی این کشور محروم شوند؛ شخصیتی که اگرچه در سال های اخیر مواضع و رویکردهای خود را تا حد زیادی تعدیل کرده و به سوی گروه های میانه رو گرایش پیدا کرده بود، اما همچنان از نفوذ قابل توجهی در نظام جمهوری اسلامی ایران برخوردار بود.

«حسن روحانی»، رئیس جمهور کنونی ایران و یکی از یاران نزدیک آیت الله هاشمی رفسنجانی، پس از مراسم تشییع این روحانی برجسته در توئیتی همه را به وحدت دعوت و عنوان کرد: "امروز برای وداع با آن مرد تاریخ ساز همه آمده بودند؛ بیاییم از این فضا برای دوستی، آشتی و وحدت ملی استفاده کنیم. بیاییم به جای دیوار پل بسازیم". «علی مطهری»، نائب رئیس مجلس شورای اسلامی ایران و یکی از معدود نمایندگان این مجلس که از صراحت کلام بسیاری برخوردار است نیز با انتشار مطلبی در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: "شعارهای مردم در مراسم تشییع پیکر آیت الله هاشمی رفسنجانی نشان می دهد که مسئولان نظام باید زودتر مساله حصر خانگی رهبران معترضان سال 88 را حل کنند".

اگرچه بسیاری از شرکت کنندگان به احترام آیت الله هاشمی رفسنجانی، در مراسم تشییع و خاکسپاری ایشان شرکت کرده بودند اما عده ای نیز با امید ایجاد کمپینی برای دموکراسی بیشتر، حقوق زنان و آزادی های فردی در این مراسم حاضر شده بودند و شعارهایی نیز سر دادند.

آیت الله هاشمی رفسنجانی به خصوص در سال های اخیر محبوبیت بسیار زیادی در میان عموم مردم پیدا کرده بود و دلیل این امر نیز آن است که وی در این سال ها به سوی مردم متمایل شد. اما در گذشته شرایط تا حدی متفاوت از امروز بود. در سال 2005، نارضایتی مردم از هاشمی رفسنجانی تا به اندازه ای رسید که آنها ترجیح دادند در انتخابات ریاست جمهوری همان سال، به کاندیدای تندروتر یعنی «محمود احمدی نژاد» رای دهند. اما شرایط در سال 2008 دوباره تغییر کرد. در آن سال آیت الله هاشمی رفسنجانی تغییرات آشکاری را در مواضع و رویکردهای خود ایجاد کرد، به گروه های اصلاح طلب و میانه رو نزدیک شد، از مخالفان و معترضان حمایت کرد و در خطبه های نماز جمعه خواستار آزادی زندانیان سیاسی شد.

عده ای بر این باورند که هاشمی رفسنجانی آخرین مهره بانفوذ اصلاح طلبان در نظام جمهوری اسلامی ایران بود؛ کسی که امیدها برای ایجاد اصلاحات را زنده نگه می داشت. اگرچه در سال های اخیر اختلافاتی میان آیت الله «علی خامنه ای»، رهبر جمهوری اسلامی ایران و آیت الله هاشمی رفسنجانی بر سر برخی مسائل و موضوعات ایجاد شده بود، اما آیت الله خامنه ای در مراسم تشییع هاشمی رفسنجانی تمامی این اختلافات را کنار گذاشتند و نماز را بر پیکر وی اقامه کردند.

«غلام حسین کرباسچی»، شهردار سابق تهران درباره هاشمی می گوید: "آیت الله هاشمی قادر بود تا بسیاری از مسائل و مشکلات را حل و فصل کند، اما حتی درگذشت وی نیز موضوعی مهم و تأثیرگذار است. درگذشت ناگهانی آیت الله هاشمی موجب بروز یک شوک روانی در میان مردم شد و اصلاح طلبان می توانند از این موضوع برای تقویت جایگاه و موقعیت خود استفاده کنند".

اما «صادق خرازی»، سفیر سابق ایران در سازمان ملل متحد اخیراً در سخنانی عنوان کردند که اصلاح طلبان در ماه های اخیر دو تن از شخصیت های بسیار پرنفوذ خود یعنی آیت الله هاشمی رفسنجانی و آیت الله عبدالکریم موسوی اردبیلی را از دست دادند." سفیر پیشین ایران در فرانسه در ادامه افزود: "با این حال، من معتقدم که درگذشت آیت الله هاشمی رفسنجانی تأثیر مثبتی بر اصلاح طلبان خواهد داشت".

از سوی دیگر، «نیویورک تایمز» در سرمقاله ای که اخیراً منتشر کرد بیان می کند که با گذشت آیت الله هاشمی، تمام احزاب و جناح های سیاسی ایران به سرعت دریافتند که فضای اصلاح طلبان برای هر گونه مانور در عرصه سیاسی این کشور به شدت کاهش یافته است. گروه های میانه رو و اصلاح طلب در ایران که مدت های مدیدی است به حاشیه رانده شده اند و در طی سال های اخیر به تنها تکیه گاه خود یعنی آیت الله هاشمی رفسنجانی متکی بودند، اکنون احساس خطر کرده و خود را تضعیف شده می بینند.

آیت الله هاشمی رفسنجانی در طول دوران فعالیت و خدمات خود سخنانی را عنوان می کردند که دیگران حتی جرأت بیان بخش هایی از آن را هم نداشتند. آیت الله هاشمی بسیار آزادانه تر از دیگران افکار و دیدگاه های خود را مطرح می کردند و این نه تنها به خاطر آن بود که ایشان یکی از شخصیت های اصلی دوران انقلاب بودند بلکه بیشتر به دلیل دوستی ایشان با آیت الله خامنه ای، رهبری جمهوری اسلامی ایران بود. این رویکرد هاشمی رفسنجانی دست کم موجب شد تا میزان تحمل جناح های سیاسی برای شنیدن نظرات مخالف افزایش یابد. «فاضل میبدی»، عضو جامعه مدرسین و محققین حوزه علمیه نیز درباره آیت الله هاشمی می گوید: "درگذشت آیت الله هاشمی موجب شد تا تعادل بسیار حساس و آسیب پذیری که در ایران به وجود آمده بود به یک باره به هم بخورد". تحلیلگران و ناظران احزاب و جناح های مختلف ایران بر سر یک موضوع اتفاق نظر دارند و آن این است که ایران دیگر هیچ جایگزینی برای آیت الله هاشمی رفسنجانی نخواهد یافت.

مترجم: زهره شهریاری